Biznes faoliyatini boshqarishda iqtisodiy uslublar ularning mohiyati va

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
FAN VA INNOVATSIYA TA’LIM 
VAZIRLIGI 
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
SIRTQI BO’LIM 
 
 
 
MUSTAQIL ISH 
 
 
 
Mavzu:

BIZNES FAOLIYATINI BOSHQARISHDA 
IQTISODIY USLUBLAR ULARNING MOHIYATI VA 
AHAMIYATI
 
 
Guruh: 20.129 
 
Bajardi:

XOLMIRZAYEV TO’LQINJON 
 
 
 
 
 
 

---

BIZNES FAOLIYATINI BOSHQARISHDA IQTISODIY 
USLUBLAR ULARNING MOHIYATI VA AHAMIYATI 
 
Reja: 
1. Biznes kategoriyasining mazmuni. Biznes shakllari. 
2. Kichik va oʻrta biznes faoliyati, ularning milliy iqtisodiyotdagi 
ulushini oshirish masalalari.
3. Katta(yirik) biznes. Yirik biznesda raqobatchilik. 
4. Biznes rejani shakillantirish usullari. 

---

Biznes kategoriyasining mazmuni. Biznes shakllari
. 
Ko’cha-ko’yda, radio-televideniye, turli reklama va umuman 
kundalik hayotda xususiy korxona, qo‘shma korxona, mas'uliyati 
cheklangan jamiyat va aksiyadorlik jamiyati kabi so‘zlarni ko‘p 
uchratamiz, qo‘llaymiz ham. Ular biznesning turli tashkiliy-huquqiy 
shakllarini bildiradi. Ya'ni, olingan daromad qanday taqsimlanadi va 
unga solinadigan soliqlar qanday bo‘lishini anglatadi. Korxona kasodga 
uchrasa (bankrot deb topilsa), qanday javob beriladi, uning mablag‘lari 
qarzlarni yopishga yetarli bo‘lmasa, biznesni qaysi usulda osonroq tark 
etish mumkin bo‘ladi? 
Tadbirkorlikning quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllari mavjud: 
1.
Shaxsiy shakl yoki yakka tartibdagi tadbirkor. Tashkil etish va 
ro'yxatdan o'tkazish uchun juda oddiy biznes shakli, ammo bu 
moliyaviy aylanmasi past va past tavakkalchilikka ega bo'lgan 
biznes uchun ko'proq mos keladi. 
2.
Kollektiv. Barcha ma'lum bo'lgan aktsiyadorlik jamiyatlari (ochiq, 
yopiq), mas'uliyati cheklangan yoki qo'shimcha mas'uliyatli 
jamiyatlar bilan bir qatorda: kooperativlar, sheriklik, sheriklik. 
Tadbirkorlikning jamoaviy shakllarining har biri o'zining ijobiy va 
salbiy tomonlariga ega va ular bilan bog'liq holda biznesning ayrim 
turlari uchun ko'proq mos keladi, boshqalari uchun kamroq. Eng 
keng tarqalgan shakli - bu mas'uliyati cheklangan jamiyat. 
3.
Shtat. Ushbu biznes shakli bilan korxonaning asosiy vositalari 
davlat mulki hisoblanadi. 

---

Sizning biznesingiz uchun qonuniy shaklni tanlashdan oldin, siz 
ushbu masalani diqqat bilan o'rganib chiqishingiz va biznesning turli 
shakllarining barcha ijobiy va salbiy tomonlarini tortishingiz kerak. 
Endi siz biznesning turlari va shakllarini bilasiz va boshlashdan 
oldin 
o'z biznesimiz bilan
, o'zingizga savolga ochiqchasiga javob bering: 
o'zingizni to'liq va to'liq bag'ishlashga tayyormisiz? Aks holda, buni 
qabul qilish mantiqsiz. 
Mamlakatimiz aksariyat aholisi oldida tadbirkorlik juda jozibali kasb: 
o'z biznesingizni noldan tashkil qilish va faqat o'zingizning 
harakatlaringizga bog'liq daromad olish qobiliyati barchani yo'ldan 
ozdirishi mumkin. 
Zamonaviy 
iqtisodiy nazariya
 barcha biznes korxonalarini to'rtta 
asosiy guruhga bo'lish qabul qilinadi: 
-
Mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan 
kompaniyalar. 
-
Tijorat biznesini rivojlantirish. 
-
Moliyaviy operatsiyalar sohasida faoliyatni amalga oshirish. 
-
Konsalting xizmatlarini ko'rsatish bilan shug'ullanadi. 
Faoliyat shakllariga ko'ra, foyda olish maqsadida yaratilgan barcha 
korxonalarni quyidagi toifalarga bo'lish mumkin: 
Xususiy korhonalar: 

---

Ustunligi: xususiy korxona – yuridik shaxs bo‘lib, yakka tadbirkordan 
farqli ravishda, qonunchilikda taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan 
shug‘ullana oladi. 
Kamchiligi: bankrot bo‘lib qolganda korxona egasi majburiyatlari 
bo‘yicha cheklanmagan ko‘rinishda javobgar bo‘ladi. Ya'ni, kasodga 
uchraganda barcha qarzlarni va boshqa to‘lovlarni o‘zi to‘laydi. Biroq, 
bu tavakkalchilik xususiy korxonaning yuridik shaxs sifatidagi soliqni 
to‘laganidan keyin sof daromad uchun soliqning mavjud emasligi bilan 
muvozanatga keladi. 
Xususiy korxona egasi uning faoliyatini shaxsan boshqarishi shart. U 
boshqaruv vakolatlarini yollangan menejyerga taqdim eta olmaydi. 
O‘zbekistonda yuridik shaxslarga soliq solish ularning tashkiliy-huquqiy 
shakliga bog‘liq emas. Agar korxona kichik tadbirkorlik sub'yekti 
bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligi 
kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunining 5-moddasiga muvofiq, u umumiy 
o‘rnatilgan soliq va soddalashtirilgan soliq tizimi (Yagona daromad 
solig‘i)dan birini tanlashi mumkin. Ba'zan, u yoki bu sabablarga ko‘ra, 
biznes mulkdorni qanoatlantirmay qoldi. Bu holatda korxonani yo 
bo‘lmasa undagi ulushni nima qilish mumkin? Xususiy korxona egasi 
korxonani to‘lig‘icha mulk kompleksi sifatida sotishi yoki hadya etishi, 
yoxud uni tugatib, mol-mulkini alohida sotish mumkin. 
Oilaviy korxona: 

---

Oilaviy korxona – kichik tadbirkorlik sub'yekti hisoblanadi. Xususiy 
turarjoyda yoki hovlida faoliyatini yo‘lga qo‘yishi mumkin. Bunda 
turarjoy binosini noturarjoy toifasiga o‘tkazish talab etilmaydi. Biroq, 
faoliyat yuritish turlariga cheklovlar bor. 
Asosiy kamchiliklari: ishtirokchilar soni oila a'zolari bilan cheklangan 
hamda korxona egalari uning majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan 
javobgarlikka ega. 
O‘zbekiston Respublikasining «Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida»gi 
Qonunining 14-moddasiga muvofiq, oilaviy korxonaning har bir 
ishtirokchisi uni boshqarish,
moliya-xo'jalik faoliyatini nazorat qilish, qarorlar qabul qilishda ishtirok 
etish huquqiga ega. Albatta, bu qanday amalga oshirilishi qonunda 
batafsil 
yoritilmagan. 
Ammo, 
barcha 
asosiy 
jihatlari 
nizom 
shartnomasida yoritilgan bo‘lishi kerak. Aks holda, Oilaviy korxona 
a'zolari o‘rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqqanida korxona faoliyati 
chigallashadi. 
Oilaviy korxona ishtirokchisi uning tarkibidan chiqish huquqiga ega. 
Agar nizom shartnomasida boshqa holatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, 
Oilaviy korxona tarkibidan chiqayotgan a'zoning nizom jamg‘armasiga 
qo‘shgan hissasiga proporsional bo‘lgan mulk unga moddiy yoki mulkiy 
ko‘rinishda qaytarilishi kerak. 

---

Oilaviy korxona boshlig‘i o‘zgarganida, oilaviy korxonaga tarkibiga 
ko‘ngilli ravishda kirish(chiqish), er-xotin o‘rtasida nikohning bekor 
qilinishi yoki Oilaviy korxona egalaridan birining vafoti bilan nizom 
shartnomasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bunda Oilaviy 
korxonalarni qaytadan davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilinmaydi. 
Mas’uliyati cheklangan jamiyat: 
MChJ — biznesning eng keng tarqalgan tashkiliy-huquqiy shakli. 
Ustunligi: ishtirokchi tavakkalchiligi uning ulushi miqdori bilan 
cheklangan, daromad solig‘i jismoniy shaxslar daromadlariga 
solinadigan soliqlarga nisbatan birmuncha past stavka bo‘yicha solinadi. 
Kamchiligi: o‘z hissasini sota olmaslik yoki taqdim eta olmaslik. MChJ 
tarkibidan ulushning bir qismini yo‘qotmasdan chiqish amri mahol.
Qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat: 
QMJning MChJdan yagona farqi ishtirokchilar javobgarliklarining 
taqsimlanishidir. Bunda barcha a'zolar bir xil miqdorda hissa 
qo‘shishlari talab etiladi. Javobgarlik chegarasi nizom bilan 
chegaralanishi mumkin. 
Biznesni tashkil etishning bu shakli unchalik ham mashhur emasligiga, 
jamiyat a'zolarining korxona majburiyatlari bo‘yicha mol-mulki bilan 
javobgar bo‘lishidadir. 

---

MChJ va QMJ egalarining boshqaruvda ishtirok etishdagi asosiy 
mexanizmi umumiy
yig‘ilish hisoblanadi. Uning mutlaq vakolatlariga, xususan: Nizom 
jamg‘armasi hajmini o‘zgartirish, tashkiliy hujjatlarga o‘zgartish va 
qo‘shimchalar kiritish, yangi a'zolarni qabul qilish yoki tarkibdan 
chiqarish, jamiyatning ijro organlari, reviziya komissiyasi va boshqa 
organlarini saylash yoki muddatidan avval vakolatlarini tugatish, 
foydani taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilish. 
Bu masalalarni hal etish direktorga, boshqaruv yoxud boshqa organga 
taqdim etilmaydi. Direktor yoki 20 foizdan ko‘proq ovozga ega bo‘lgan 
a'zoning manfaatlari bo‘lgan bitimlar, shuningdek, jamiyat mulki bilan 
amalga oshiriladigan yirik kelishuvlar umumiy majlis a'zolari tomonidan 
ma'qullanishi talab etiladi. 
Jamiyatning umumiy a'zolarining kamida 10 foiz ovoziga ega a'zosi 
talabi bilan ijro rahbariyati navbatdan tashqari yig‘ilish chaqirishga 
majbur. 
MChJ va QMJ egalarining boshqaruvdagi ishtirokida «Mas'uliyati 
cheklangan va qo‘shimcha mas'uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi 
Qonunning 8-moddasi amaliy instrument hisoblanadi. Unga muvofiq, 
jamiyat nizom jamg‘armasida kamida 10 foizo‘ ulushga ega a'zosi sudga 
murojaat qilib, jamiyatdan o‘z majburiyatlarini buzayotgan, yoki 
o‘zining harakatlari bilan jamiyat faoliyatiga to‘siq bo‘layotgan yoxud 
qiyinlashtirayotgan a'zolarni chiqarib yuborishni talab qilishi mumkin. 

---

Jamiyatning joriy faoliyatini boshqarish uchun uning egalari direktorni 
saylashadi yoki tayinlashadi. U o‘zi bilan imzolangan mehnat 
shartnomasi asosida jamiyat ishini boshqaradi. Bundan tashqari, 
nizomda ko‘rsatilgan bo‘lsa, jamiyat a'zolari ijro organi kollegiyasi - 
boshqaruvni shakllantirishlari mumkin. Unga nafaqat jamiyat egalari 
kirishi mumkin. Shu bilan, MChJ va QMJ ishtirokchilari hissador hamda 
jamiyat faoliyatining muhim jihatlarini aniqlab beruvchi, ammo bevosita 
biznesni yuritmaydigan shaxslarga taqsimlanishi mumkin. 
MChJ va QMJ a'zosi o‘z ulushini sotishi yoki nizom jamg‘armasidagi 
hissasini boshqa biror usulda jamiyatning bir yoki bir necha a'zosiga 
taqdim etishi mumkin. Bunda, mazkur bitimga aloqasi yo‘q 
ishtirokchilarning roziligi talab qilinmaydi. Shu bilan birga, o‘z ulushini 
jamiyat nizomida taqiqlanmagan bo‘lsa, uchinchi shaxsga berish 
mumkin. Bu holatda jamiyat ishtirokchilari va jamiyatning o‘zi 
sotilayotgan ulushni uchinchi shaxsga taklif etilgan narxda xarid qilish 
borasida imtiyozli huquqqa ega. Shu boisdan ham hissasini sotuvchi 
ishtirokchi boshqa ishtirokchilarni va jamiyatning o‘zini hissasini 
sotishga qilgan qarori va narxidan yozma ravishda ogoh etadi. 
Jamiyatning boshqa a'zolari yoki jamiyatning o‘zi birinchi bo‘lib xarid 
qilish huquqidan foydalanishdan bosh tortsa, hissa uchinchi shaxsga 
sotilishi mumkin. 
Nizomda, shuningdek, (odatda, bu qayd etiladi) ulushni biror bir boshqa 
usul bilan
taqdim etish, masalan, hadya qilish holati nazarda tutilgan bo‘ladi. Agar 
nizomda hissani sotish taqiqlangan bo‘lsa, yoxud jamiyatning boshqa 

---

egalari rozilik berishmasa, ulushini sotmoqchi bo‘layotgan a'zo ulardan 
ulushi qiymatini berish bilan hissasini sotib olishlarini talab qilishi 
mumkin. O‘z hissasini sotishni xohlamasa-da, jamiyat tarkibidan 
chiqmoqchi bo‘lgan ishtirokchi ham shunday talabni ilgari sura oladi. 
Aksiyadorlik jamiyati: 
AJ – yirik biznesni tashkil etishga mos keladi. 
Ustunligi: cheklangan mas'uliyat, qo‘shimcha mablag‘larni jalb 
qilishning oddiyligi. 
Kamchiligi: aksiyadorlar soni ko‘p bo‘lganida mulkdorlar tomonidan 
boshqarish qiyin bo‘ladi. O‘zbekistondagi o‘ziga xosliklar – qimmatli 
qog‘ozlarning past likvidligi, kuchli huquqiy muvofiqlashtirilganlik, 
ko‘plab ichki tuzilmalarni shakllantirish zarurligi, kuzatuv kengashi, 
reviziya komissiyasi, ichki audit va boshqalar. 
AJ — biznesning yagona shakli bo‘lib, uning joriy faoliyatini boshqarish 
shartnoma asosida boshqa tijorat tashkiloti – ishonilgan boshqaruvchiga 
topshirilishi mumkin. Agar aksiyadorlar bunga tayyor bo‘lishmasa, 
bunda an'anaviy usul qo‘llaniladi, boshqaruv kengashi tashkil etiladi 
,direktor tayinlanadi. U biznesni yuritadi. 
Aktsiyadorning boshqaruvda ishtirok etish imkoniyati u ega bo‘lgan 
aksiyalar turiga bog’liq. Oddiy aksiyalar ovozga ega hisoblanadi, o’z 
egasiga dividendlar olish, jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini 
beradi. 

---

Imtiyozli aksiyalar esa, o’z egalariga birinchi navbatda dividendlarni 
olishga hamda AJ tugatiladigan taqdirda aksiyaga tikkan mablag‘larini 
olishda ustunlik beradi. Shu bilan birga, imtiyozli aksiyalar jamiyat 
daromadi bor-yo’qligidan qat'inazar ma'lum bir dividendlar olish 
huquqini ham taqdim etadi. 
Aktsiyadorlarning jamiyat ishlarida ishtirok etishlariga imkon beradigan 
instrumentlardan biri shundan iboratki, 5 foiz yoki undan ko’p miqdorda 
ovoz beruvchi aksiyalarga ega shaxs aksiyadorlarning navbatdan 
tashqari umumiy yig‘ilishini chaqira oladi. 
Aktsiyadorlar o‘zlariga tegishli aksiyalarni AJ va boshqa 
aksiyadorlarning roziligisiz sotishi yoki boshqa usulda begonaga berishi 
mumkin. Shu boisdan ham aksiya –
korxona sarmoyasiga hissa qo‘shishning eng likvidli bo‘lgan shaklidir. 
Bunda, aksiyadorlar soni 50 nafardan oshmaydigan hamda bunday AJ 
nizomida boshqa aksiyadorlar yoki jamiyatning sotilayotgan aksiyalarni 
xarid qilishdagi imtiyozi qayd etilgan holatlar mustasno. Bunday 
holatlarda MChJ va QMJlardagi qoida ishga tushadi. 
Aktsiyalarni sotishda jismoniy yoki yuridik shaxs uchun solinadigan 
daromad solig‘i to‘lanadi. Daromad solig‘i aksiyani xarid qilish va 
sotish orasidagi farqdan hisoblanadi. 
Aktsiyador, shuningdek, jamiyatdan uning aksiyalarini xarid qilishni 
so‘rash bilan biznesni tark etishi mumkin. Bu kabi masalalar esa, 
O‘zbekiston Respublikasining «Aktsiyadorlik jamiyatari va aksiyadorlar 
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi. 

---

Xulosa 
Bugungi kunda ko’plab mamlakatlar, xususan O’zbekiston ham 
rivojlanishning bozor yo’lidan ketmoqda. Bozor iqtisodiyotini olg’a 
tomon harakatlantiruvchi kuch bu raqobatdir. U ishlab chiqarishni 
kengaytirish, mahsulot sifatini oshirish va uning narxini pasaytirishni 
rag’batlantirib, ishlab chiqaruvchilarni fan-texnika taraqqiyoti bilan 
hamnafas qadam tashlashga, zamonaviy texnika va texnologiyalar, 
mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning progressiv usullaridan 
foydalanishga 
majbur 
qiladi. 
Bozor iqtisodiyotining ustivor sohasi biznes va tadbirkorlik bo’lib, 
ularning tashkiliy shakllari kiichk va o’rta korxona hamda 
mikrofirmalar, qishloq xo’jaligida esa dehqon va fermer xo’jaliklari 
hisoblanadi. Kichik va o’rta biznes iqtisodiyotning nodavlat sektorida 
karvonboshi hisoblanadi.