-
192
-
BOLALARDA NUTQ MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHGA
TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
Adizova Gulzoda TDPU
“Pedagogika va psixologiya”
fakulteti magistranti
Abduaxatova E’zoza TDPU
“Pedagogika va psixologiya”
fakulteti talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o‘quvchi-yoshlarda nutq madaniyatini
shakllantirishga ta’sir etuvchi omillar haqida fikr yuritiladi.Shuningdek, o‘quvchi-
yoshlarda nutq madaniyatini shakllantirishga ta’sir etuvchi omillarning ahamiyati va
zaruriyati, mazmuni va mohiyati hamda o‘ziga xos xususiyatlari o‘z aksini topgan.
Tayanch so’zlar
:
Ta’lim, tarbiya, talaba-yoshlar, nutq, qobilyat, ijodkorlik,
muloqot, kognitivlik, komunikativlik, xotira, diqqat,
dunyoqarash, salomatlik, sog’lom
turmush tarsi, ma`naviy-ahloqiy barkamollik, shaxs, yetuk mutaxassis, ma’rifat
madaniyat
O‘sib kenlayotgan bola shaxsining madaniyati uning axloqi, odobi, xulqi,
insoniylik sifat va fazilatlari bilan belgilanadi. Bolada shakllanadigan nutq madaniyati
madaniy, aqliy, xuquqiy, diniy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi va
tarkib topadi. Mazkur bilimlar o‘z navbatida bola shaxsining madaniyatlilik darajasi
va ko‘rsatkichlari hamda ulardagi shaxsiy sifat va fazilatlarni kamol topishiga, kelajakda
yetuk inson sifatida jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishga imkon beradi. Demak, bola
shaxsida madaniyat o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. U egallangan bilim, ko‘nikma va
malakaklar ta’sirida ro‘yobga chiqadi. Madaniyat - jamiyatning muayyan a’zosi ya’ni
bola shaxsining turli faoliyati (o‘quv, o‘yin, mehnat) jarayonida to‘plangan barcha ijobiy,
aqliy yutuqlar majmuasi sanaladi.
Ijodkor pedagog bola shaxsining nutq madaniyatini shakllantirishda
orttirilgan
boy tajribalar bilan bir qatorda xorij tajribalaridan ham kengroq foydalanishga e’tibor
qaratishi maqsadga muvoffiq sanaladi. Bunda tarbiyachi - pedagogning tashabbuskorligi,
krieativligi, kamunikativligi, kognitivligi va refleksiv yondashishi natijasida bola shaxsi
ajdodlar tarixi va madaniyati, adabiyoti, san’ati, an’analari va urf-odatlari haqida chuqur
bilim egallaydi. Madaniyatlararo konpetensiyalarni o‘rganish orqali talabalarning
davlatlararo madaniy merosiga bo‘lgan qiziqishi va salohiyati oshadi. Til - aloqa vositasi
bo‘lsa, nutq - aloqa shaklidir. Inson hayotida har ikkisining ham o‘rni beqiyosdir. Nutq
shaxslararo muloqotni ta‘minlovchi vositadir. Inson dunyoga kelibdiki, atrof-muhitda
u bilan birga bo‘lgan insonlar bilan muloqot jarayonida bo‘ladi. Aslini olganda bu
muloqotning poydevori ona qornida shakllanadi. Bola ona qornida 3 oylik bo‘lganida
uning yuragi ura boshlaydi. Aynan shu davrda bola onaning psixologik holatini his qiladi
hamda tovushlarni eshitadi. Bu davrda onaning bolasi
bilan muloqot qilishi muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi. Shaxs tarbiyasining negizi ham onaning homiladorlik davriga
borib taqaladi. Bu holat olimlar tomonidan ham o‘z isbotini topgan. Shu mavzudagi
-
193
-
turli rivoyatlar bizgacha yetib kelgan. Rivoyat qilishlaricha , bir donishmandning oldiga
6 oylik bolani tarbiyalab bering, deb olib borishadi. Shunda donishmand so‘raydi,
“Bolangiz necha oylik bo‘ldi?” desa. “ Bolamiz 6 oylik bo‘ldi “ deb javob qaytarishadi.
“ Bola tarbiyasiga 6 oy kechikibsizlar” deb javob beradi, donishmand. Shunday ekan,
biz tarbiyani ona qornidan boshlashimiz zarur bo‘lgani kabi, muloqotni ham shu davrdan
boshlashimiz lozim. Bu muloqot jarayoni u dunyoga kelgach, alla orqali bevosita olib
boriladi.
Bola tug‘ilgandan so‘ng, ona o‘z mehrini alla ohanglariga tushirib, bolasini
allalaydi, ovutadi, butun dil isxorlarini eshilib sochilib kuylaydi. Bola alla orqali birinchi
navbatda onasini muhabbatini, mehrini sezadi, tovushlar va kuy
bilan tanishadi, orom
olib yotadi. Ammo bugungi kunda dilni xira qiladigan bir holat borki, aksariyat yosh
onalar bolalariga alla aytishmaydi, yoxud alla aytishni bilishmaydi, go‘yoki eskicha
qarash qabig‘ida ish tutadi. Oqibatda buning salbiy ta‘siri yillar o‘tgach , namoyon
bo‘ladi. Alla bolada nutqning tezroq vujudga kelishiga yordam beradi. Masalan, alla
ko‘p eshitgan bolalar, beshikda yotgan paytida onasi aytgan alla tembriga mos ravishda
tovushlarni chiqarib o‘zlariga-o‘zlari alla aytadilar. Bu o‘z-o‘zidan bolada tovushga
taqlidchilikni vujudga keltirib, muloqotga kirishishiga imkon yaratadi. Psixolog
olimlarning fikricha, bolani besh-oylikdan boshlab nutqni tushunishga o‘rgata boshlash
kerak.
Buning uchun bolaga, biror predmetni nomini bir necha marta aytib, takror
takror eslatib ko‘rsatish kerak. Bu holat bir necha marotaba takrorlangach, keyingi
safar shu predmetni ko‘zi bilan qidira boshlaydi. Bu narsa bolaning kattalar nutqiga
tushuna boshlashini bildiradi. Bola nutqini shakllantirishda nafaqat muloqot qilish
balki, ularda sensor motorikani shakllantirish ham, samarali natija beradi. Bolada yirik
va mayda motorikalarni rivojlantirish, miya faoliyatiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatib, nutqining
rivojlanishiga, tafakkur, idrok, xotiraning shakllanishiga motivatsiya beradi. Bola
nutqining noto‘g‘ri shaklkanishi va
buzilishining yana bir sababi, ikki tilda so‘zlashuv
muhitidir. Ayrim ota-onalar farzandini ikki tilni baravar o‘rganishini xohlaydilar va o‘z
ona tilida ravon so‘zlay olmagan bolalariga boshqa xorijiy tillarni o‘rgatishga harakat
qilishadi. Natijada o‘z ona tilining grammatik qurilishini yaxshi bilmagan bola, o‘zga
tilni ham mukammal o‘zlashtira olmaydi, bola nutqida ikki til qorishmasi yuzaga
keladi. Na, u tilda na bu tilda aniq va ravon gapira olmaydi. Yoki ota-onalar va pedagog
tarbiyachilar bola nutqini rivojlantirishda aniq rejali yondashishi kerak bo‘ladi.
Jadidchi olimlarda Mahmudxo‘ja Behbudiyning shunday so‘zlari bor: “ Avval biz
musulmon bo‘laylik, o‘z o‘zbek tilimizni bilaylik, ana undan keyin ikkita emas, to‘rtta
tilni o‘rganaylik.” Bu til o‘rganishga nisbatan sharqona qarashning namunasi bo‘lsa,
g‘arbda ham til o‘rganishga nisbatan bir qancha fikrlar mavjud.
Y.I. Tixeyeva o‘zining ilmiy qarashlarida, bolalarni o‘qitishda dastlab o‘z ona
tilisini o‘rgatish, uni mukammal o‘zlashtirishini maqsadga muvoffiq deb hisoblaydi.
Yuqoridagi muammolarni bartaraf etishda, Maktabgacha ta’lim tashkiloti hamda
oila hamkorligi nihoyatda muhimdir. Bunda tarbiyachi-pedagog bolalarning ota-onasi
bilan muloqotda bo‘lishi kerak. Pedagog bolaning psixologik va fizologik holatini
hisobga olib, ta‘lim-tarbiya jarayonini olib borishi lozim. O‘z-o‘zidan buni qanday
amalga oshirish mumkin degan savol tug‘iladi. Avvalambor,
tarbiyachi bola bilan