Boshlang‘ich sinflarda musiqa madaniyati darslarini o‘tish texnologiyasi

2.2. Boshlang‘ich sinflarda musiqa darslarini rejalashtirish va uni o`tish texnologiyasi

Umumiy ta’lim maktablarida musiqa darsini asosiy maqsadi – o’quvchilarga musiqa san’atini go’zallik qonunlari asosida o’rganish malakasini singdirish va ularda musiqa madaniyatini tarkib toptirishdan iborat. Mazkur maqsad o’qituvchi oldiga o’quvchilarda musiqaviy-badiiy did va ahloqiy estetik xis-tuyg’ularni tarkib toptirish; ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda musiqa san’atiga nisbatan qiziqishni va musiqaviy faoliyatida badiiy extiyojni kuchaytirish, musiqa savodxonligi madaniyatini shakllantirish, musiqa, davr, hayot, inson xis-tuyg’ulari va orzu-umidlari ifodasi ekanligi haqida tushuncha hosil qilish kabi qator vazifalarni qo’yadi. Zero, musiqa kishilar hayotini, ularning xis-tuyg’ularini va orzu-istaklarini o’ziga xos badiiy tilda ifoda etadi va kishi xissiyotlariga faol ta’sir etadi. Bir so’z bilan aytganda, musiqa san’ati hayotni o’rganadi, tasvirlaydi va ifodalaydi. Shu boisdan musiqa o’quvchilarda estetik xissiyotlarni tarbiyalash orqali ularning ma’naviy, g’oyaviy va ahloqiy dunyosini har tomonlama takomillashtirishda, ularda olijanob fazilatlarni kamol toptirishda ta’sirchan vosita bo’lib xizmat qiladi. Mazkur oliy maqsad va vazifalarni amalga oshirish - musiqa faniga jamiyatni madaniy ahloqiy rivojlantiruvchi omil sifatida qarash, predmet muammolarini hal etishda keng o’qituvchilar ijodkorligiga tayanish, musiqa o’qitish uslubiyatini ilg’or tajribalar va kompleks ilmiiy -metodik izlanishlar natijasi asosida takomillashtirishni talab etadi.

Istiqlol yillarida O’zbekiston Respublikasida keyingi yillarda muhim siyosiy-ijtimoiy o’zgarishlar ro’y beradi. Xususan, «Ta’lim to’g’risida» qonun qabul qilinib, 9 yillik umumiy o’rta ta’lim tizimi joriy etildi. Ta’limni demokratlashtirish, individuallashtirish, mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olish tamoyillari asosida barcha o’quv predmetlari, shu jumladan musiqa predmeti bo’yicha ham yangi o’qitish kontseptsiyasi ishlab chiqildi. Bu holatlar milliy musiqa ustuvorligi nuqtai nazaridan qayta ishlab chiqilgan mazkur dasturda ham o’z aksini topdi. Jumladan, yangi dasturning tayanch nuqtalari quyidagilar bilan belgilanadi: avvalo saboqda musiqaning muayyan mohiyatini tushunishga yordam beruvchi darslarning muayyan mavzulari har bir chorak uchun belgilangan bosh mavzulardan kelib chiqadi. Ikkinchidan, musiqa tinglash, qo’shiq kuylash va musiqa savodi mashg’ulotlari darsning mustaqil qismi bo’lib emas balki dars mavzusini ochib beruvchi musiqa faoliyati sifatida qabul etiladi. Uchinchidan, dars mavzusining qiziqarli bo’lishi va ta’lim samaradorligini oshirish maqsadida raqs va musiqali-ritmik harakatlar, chapakda va bolalar cholg’u asboblari-shiqildoq, doiracha, qo’shiq va boshqalarda musiqaga jo’r bo’lish hamda musiqa ijodkorligi kabi yangi musiqa faoliyatlari qo’llaniladi. Ushbu faoliyatlar zamirida o’yin xususiyatlari mavjudligi tufayli ular o’quvchilarda katta qiziqish uygotadi. Binobarin, mashgulotlarda qo’llaniladigan barcha musiqa faoliyatlari dars mavzusining ajralmas qismi va mantiqan uzviy bo’lagi sifatida xizmat qiladi. Bu jihatdan «Musiqa madaniyati» predmeti kompleks (integral chiziq aralash) dars tipi mavzusiga bo’ysunuvchi, o’zaro mantiqan bog’lanuvchi quyidagi musiqa faoliyatlariga amal qilinadi: musiqa idroki (tinglash), kuylash, musiqa savodi, raqs va ritmik harakatlar, chapakda va cholg’ularda chalish, musiqa ijodkorligi va boshqalar. Musiqa idroki dars mashg’ulotlarida chalish, musiqa ijodkorligi va boshqalar. Musiqa idroki dars mashg’ulotlarida yetakchi faoliyat sifatida muhim o’rin tutadi. U ikki holatda amalga oshadi. Birinchi holatda – ma’lim asar tinglanib, idrok etiladi va uning badiiy jihatlari dars mavzusiga doir oddiy musiqiy pedagogik yo’sinda tavsif etiladi. Tinglash orqali asarni tushunish va ongli idrok etish, asarning musiqiy xususiyatlari (janri, tuzilishi, ifoda vositalari, ijrochiligi) hamda badiiy mazmuni haqida ma’lum bilimlarga ega bo’linadi. Ikkinchi holatda musiqa asarlari avval tinglanib, so’ng u yoki bu holati ko’proq kuylash orqali o’rganiladi, uning badiiy mazmun xususiyatlari amaliy faoliyatlarda ifodalaniladi. Masalan, o’rganiladigan qo’shiq avval o’qituvchi ijrosida yoki magnit tasmasi orqali bir-ikki marta tinglanadi, asar xususiyati haqida suhbat qilinadi, so’ng o’rganishga kirishiladi. Raqs musiqasi avval tinglanadi, kuy tavsiflari anglab olingandan so’ng, raqs harakatlari ifodasi o’rganiladi. Ko’pincha, asar bir necha faoliyat uyg’unligiga (tinglash, kuylash, raqs harakati va boshq.) o’rganiladi. Bunday mashg’ulot usuli asarni puxta o’rganish va ayni xolda kompleks malakalarning rivojlanishi uchun imkon yaratadi. Musiqa darsida barcha faoliyatlar muayyan mavzu zamirida mantiqan o’zaro bog’lanadi, natijada darsning mantiqan bir butunligi vujudga keladi. Musiqa savodi barcha faoliyatlarni nazariy jihatdan birlashtiruvchi faoliyat sifatida muhimdir. Darsda qaysi faoliyat mashg’uloti (tinglash, kuylash, raqs va boshq.) qo’llanilmasin uning amaliyotida foydalanilayotgan asar o’rganiladi va uning xususiyatlari (janri, tuzilishi, ijrochiligi va h.k.) haqida yangi tushunchalar hosil bo’ladi. Shu bois, musiqa savodi faoliyatida o’quvchilarning umumiy musiqiy bilim tushunchalari majmuini musiqa shakllari, janrlari, cholg’uchilik ijrochiligi, xalq va bastakorlik musiqasi, ularning farqlari, milliy musiqaning mahalliy uslublari, klassik musiqa, nota savodi va boshqalarni shakllantirishga asosiy e’tibor qaratiladi.
Shuni alohida ta’kidlamoq zarurki, musiqa idroki va musiqa faoliyati o’zaro uzviy bog’lanishi bilan qolgan barcha faoliyatlar amaliyotiga yetakchilik qiladi. Kuylash faoliyati o’quvchilarning musiqaviy o’quv qobiliyatini hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo’lib, kuylash jarayonida o’quvchi o’z ovoz ijrosini boshqaradi, o’rtoqlarining ijrolarini eshitib kuzatadi va ular bilan bahamjihat jo’rnavozlik qilishga intiladi. Zotan, tinglash va kuylash, o’quv materiallari ta’lim mazmunini tashkil etadi. Ularni tinglash va kuylash faoliyatlari vositasida o’rganish bilan birga cholguchilik, musiqali harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari bilan ham har tomonlama o’zlashtirish musiqiy tavsiflarni ushbu faoliyatlar vositasida ifodalash imkoniyatlari yaratiladi. Dasturda raqs va musiqali harakatlarga alohida o’rin berilgan. Bu faoliyatlar o’quvchilar musiqiy qobiliyatlari, xususan, ritm - chiziq usul tuyg’usi va asar badiyatini ifodalash malakalarini rivojlantirish bilan birga, ularning jismoniy rivojlanishlari uchun ham muhimdir. Shu bois, musiqa o’qituvchisi milliy raqs san’atimizning oddiy harakatlarini bilishi va darsda qo’llash usulini puxta egallashi bugungi davr talabidir. Chapakda va cholg’u asboblarida chalish faoliyati ham, raqs va musiqali harakatlar singari, o’quvchilarning musiqiy hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun foydalidir. Bu faoliyat boshlang’ich sinflarda milliy cholg’u asboblar bilan tanishish va ularning tovush tembrlarini anglab olish bilan uzviy bog’lanib amalga oshirilishi zarur. Bunda doirachalar, qayroq, kichiq saksafonlar kabi urma cholg’u asboblaridan foydalanib, o’qituvchi ijrosiga doira chertib jo’rnavozlik qilish, sinf ijrosiga dirijyorlik qilish, kuy ohangiga mos harakatlarni, xususan, raqs harakatlarini topish, she’r parchasiga kuy bastalash kabi ijodkorlik bilan bajariladi. Bu faoliyat sinfdagi iqtidorli o’quvchilar e’tiborini -kuchaytirish, ularning badiiy extiyojini qondirish va badiiy rivojlantirish uchun ayniqsa muhimdir. Musiqali harakatlar, cholg’uchilik va ijodkorlik faoliyatlarni amalga oshirishda o’yin uslublaridan keng foydalanishni tavsiya etadilar. Zotan, ushbu faoliyatlar zamiri ko’proq o’yin xususiyatlari bilan bog’liq.
Musiqa fanidan bir yilda ikki marta yarim yillik taxminiy-mavzuli ish rejasi va har bir darsga reja-konspekt tuziladi. Yarim yillik ish rejasi boshlang’ich va o’rta sinflar uchun alohida-alohida tuziladi. Bunda o’quvchilarni yoshi (sinfi), ovoz diopazoni, musiqaga qiziqishi, qobiliyati, yil fasllari, bayramlar, yil, chorak dars mavzulari hisobga olinib, yangi dasturdan foydalanib dars strukturasi asosida tuziladi. Ba’zi qo’shiqlarni tinglash uchun asarlarni, o’qituvchi o’quvchilar istagi va yangi zamonaviy qo’shiqlar bilan dars rejasiga mos keladigan asarlarga o’zgartirish mumkin.
Musiqa darslari asosan bir xaftada bir soat o’tiladi. O’quv yili davomida esa quyidagi tartibda:

• 
  I -chorak - 9 soat
  
• 
  II-chorak - 7 soat
  
• 
  III-chorak- 10 soat
  
• 
  IV- chorak-8 soat
  

Jami 1 yilda 35 soat dars o`tiladi. Shuningdek, har bir o’quv yilida 12-14 ta qo’shiq o’rgatiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari asosan, bir ovozli qo’shiqlarni (unisonda) kuylash malakalarini puxta o’zlashtiradilar va ayoni paytda ko’p ovozlikka o’tishga tayyorgarlik ko’radilar. 2-sinfning 3-choragidan boshlab dasturga 2-ovozli elementlari bor qo’shiqlar kiritilgan. Shuningdek, o’quvchilarni ko’p ovozlikka o’rgatish bo’yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar bu ishni birinchi sinfdan boshlash mumkinligini ko’rsatadi. Buni amalga oshirish uchun dasturdagi qo’shiqlardan o’qituvchining o’zi o’quvchilarning qobiliyati va imkoniyatlarini hisobga olgan xolda tanlab oladi. O’quv yili davomida yangi qo’shiqlar to’plamlaridan turli jurnallarda berilgan qo’shiqlardan, radio va televideniye eshittirishlarida ijro etilayotgan yoki mualliflarning o’zlaridan olingan qo’shiqlardan o’quvchilarning yoshi va saviyasiga mos keladigan eng yaxshi bolalar qo’shiqlarini tanlab o’rganish mumkin. Dars samaradorligini oshirishda o’quvchilarni bilim va malakalarini baholash muhim pedagogik ahamiyatga egadir. Qo’shiq kuylash bilan birga, ularni ko’proq fikr bildirishga, baxsga tortishga va amaliy faoliyatga ko’proq jalb etish va odilona baholash lozim bo’ladi. Shunday qilib, musiqa darslari, yangi dastur asosida rejalashtirilib, o’quvchilarni milliy musiqamizga mehr-muhabbat va qiziqish uyg’otishi lozim.