Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integrasiya fanidan 2020-yil 3- kurslar 2- semestr uchun majmua
MAVZU: TANQIDIY FIKRLAShNI RIVOJLANTIRISh TEXNOLOGIYaSI
Yüklə 0,9 Mb.
|
| 7.MAVZU: TANQIDIY FIKRLAShNI RIVOJLANTIRISh TEXNOLOGIYaSI
R e j a: Tanqidiy fikrlashning mazmun-mohiyati. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish bosqichlari. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish strategiyalari. Adabiyotlar Djeni Stil, Kert Meredis, Charlz Templ. Proekt: Chtenie i pismo dlya razvitiya krыticheskogo mыshleniya. Posobiya 1-7. Bishkek, 2000. Dayana Xalperi. Psixoloiya krыticheskogo mыshleniya.-Sant-Peterburg, 2000. Devid Kluster. Tanqidiy fikrlash nima? Tarjimon K.Ishmatov. SOROS «Tanqidiy fikrlash asoslari» dasturi. Farberman B.L. va boshq. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qitishning zamonaviy usullari. – T., 2002. Xalqaro ochiq jamiyati institutining «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asoslari» dasturi. – T., 2002. Tanqidiy fikrlash bu – XXI asr talablarini muvaffaqiyatli ro‘yobga chiqarishimizga imkoniyat yaratuvchi, o‘rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga yordam beruvchi ijobiy ko‘nikmadir. Tanqidiy fikrlashga o‘rgatish Kadrlar tayyorlash milliy dasturida bayon etilgan yuqori kasbiy madaniyatli, ijodiy va ijtimoiy faol xayotda o‘z o‘rnini topa oladigan malakali kadrlarni shakllantirish vazifasini hal qilishga ham mos keladi. Xo‘sh, shunday bo‘lsa tanqidiy fikrlashning o‘zi nima? Adabiyotlarda bu tushunchaga berilgan turli xil ta’riflarni uchratish mumkin. Bu tushuncha haqida gapirishdan oldin, ayrim aqliy faoliyat ko‘nikmalarini ko‘rib chiqaylik, lekin ularni tanqidiy fikrlash deb bo‘lmaydi. Esda saqlash – eng muhim fikrlash jarayoni bo‘lib, busiz o‘quv jarayonini amalga oshirib bo‘lmaydi, lekin u tanqidiy fikrlashdan tubdan farq qiladi. Kompyuterning xotirasi har birimiznikidan anchagina yaxshiroq, lekin esda saqlash tanqidiy fikrlashni bildirmaydi. Ko‘pchilik o‘qituvchilar har qanday fikrlashdan ko‘ra xotirani rivojlantirishni yuqoriroq qadrlaydilar, nazorat ishlari va imtihonlarda asosan talabalar xotirasi ko‘lamini tekshiradilar. Lekin tanqidiy fikrlash tarafdorlari esa aqliy faoliyatning murakkabroq turlarini nazarda tutadi. O‘quv jarayonini usiz amalga oshirib bo‘lmaydigan «notanqidiy fikrlash» turlaridan yana biri – murakkab g‘oyalarni tushunish bilan bog‘liq. Biologiya va matematika, tarix va adabiyot darslarida talabalar ba’zan o‘qituvchining aytganlari yoki darslikda nima haqida yozilganligini tushunish uchun ancha «bosh qotiradilar». Tushunish, ayniqsa, agar o‘quv materiali qiyin bo‘lsa, murakkab aqliy jarayon bo‘lib hisoblanadi. Masalan, talaba murakkab teoremani tushunish uchun bosh qotirmoqda. Albatta uning miyasida murakkab aqliy jarayonlar kechadi, lekin buni ham hozircha tanqidiy fikrlash deb bo‘lmaydi. Biz o‘zgalar fikrini tushunish ustida ishlar ekanmiz birinchi bosqichda bizning shaxsiy fikrlashimiz sust bo‘ladi: bunda biz faqat bizgacha kimdir tomonidan yaratilganni idrok qilamiz xolos, tanqidiy fikrlash esa, yangi, tushunib bo‘lingan g‘oyalar tekshirilayotganda, baholanayotganda, rivojlantirilayotganda va qo‘llanayotganda sodir bo‘ladi. Dalillarni eslab qolish va g‘oyalarni tushunish esa tanqidiy fikrlash uchun zarur bo‘lgan dastlabki shartlar bo‘lib hisoblanadi, lekin ular o‘zaro yaxlitlikda ham tanqidiy fikrlashni anglatmaydilar. «Tanqidiy fikrlash» tushunchasiga mos kelmaydigan yana bir fikrlash turi bu – ijodiy yoki ichki his bilan (intuitiv) sezib fikrlashdir. Sportchi, rassom, musiqachilar miyasida ham murakkab fikrlash jarayoni sodir bo‘ladi, lekin ular buni hatto sezmaydilar ham. U holda «tanqidiy fikrlash» nima? «Tanqidiy fikrlash» atamasidan pedagogik muhitda anchadan beri foydalanib kelinadi va turli pedagoglar buni xilma-xil tarzda tushunadilar. Ko‘pchilik o‘qituvchilar va metodistlar uchun tanqidiy fikrlash «yuqori tartibdagi» fikrlashni bildiradi – yuqori degani shu ma’nodaki, U Benjamin Blum tizimiga ko‘ra o‘rganish qobiliyatlarining so‘nggi oliy pog‘onasida turadi. Faylasuflar tanqidiy fikrlash deganda, odatda mantiqiy fikrlash va isbotlash ko‘nikmalarini tushunadilar, uning yordamida talabalar diqqat bilan o‘qish, chuqur munozaralar yuritish va yozuvda o‘z fikrlarini aniq va o‘ylab ifoda etish imkonini oladilar. Adabiyot nazariyotchilari va tarixchilar uchun matnning tarkibiy qismlarini ajratishga va matnning kitobxonga ta’sir qilish usullarini tanqidiy qayta mushohada qilishga xamda muallif asarni yaratishda amal qilgan sababalarni aniqlashda yordam beradigan matnga yondashish «tanqidiy» deb hisoblanadi. Dayana Xalperi «Psixologiya kriticheskogo mыshleniya» kitobida tanqidiy fikrlash «fikr yuritishning shunday ko‘rinishini anglatadiki, u vazminlik, mantiq va maqsadga yo‘naltirilganlik bilan ajralib turadi»,- deb yozadi. Djeni Stil, Kert Meredis, Charlz Templarning «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun o‘qish va yozish» (O‘YoTF) loyihasida quyidagicha ta’kidlanadi: «Odam tanqidiy fikrlar ekan, u yoki bu g‘oyalar bilan tanishadi, ularni amalga oshirishdagi mumkin bo‘lgan oqibatlarini ham e’tiborga oladi. Bunda odam bu g‘oyalarni dastlab ma’lum darajadagi ishonchsizlik bilan idrok qiladi va qarama-qarshi nuqtai-nazarlar bilan taqqoslaydi. Ularni asoslash uchun qo‘shimcha mulohazalar tizimidan foydalanadi va bular asosida o‘z nuqtai-nazarini ishlab chiqadi». Tanqidiy fikrlash – g‘oya va imkoniyatlarni ijodkorlik bilan uyg‘unlashuvi, konsepsiya va axborotlarni qayta fikrlash va qayta qurishdek murakkab jarayondir. Bu faol va interaktiv bilishning bir necha darajalarida bir vaqtda ro‘y beradigan jarayon ham bo‘lib hisoblanadi. Tanqidiy fikr egasiga hiyla-nayranglar kamroq ta’sir qiladi, o‘zining shaxsiy qarashlar tizimi bo‘lgani uchun ular turli xavf-xatardan holi bo‘ladilar. Tanqidiy fikrlashda g‘oyalar va ularning ahamiyati ko‘pfikrlilik nuqtai-nazaridan ko‘rib chiqiladi hamda ular boshqa g‘oyalar bilan taqqoslanadi. Bu fikrlashning eng yuqori darajasi aqliy faoliyat bo‘lib, unda tahlil, taqqoslash, izohlash, qo‘llash, tortishuv, yangilik, muammolarni hal qilish yoki fikrlash jarayonini baholashga alohida e’tibor beriladi. Tanqidiy fikrlash muloqot va guruh bilan ishlash malakalarini rivojlantiradi. Tanqidiy fikrlash ta’lim jarayoniga jo‘shqinlik baxsh etadi, mashg‘ulotlarni o‘qituvchi va talaba uchun quvonchga aylantiradi. Hozirda talabalarni o‘qishga o‘rgatish va tanqidiy fikrlashni egallashlari muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Yangi axborotlarga duch kelar ekan, talabalar uni mustaqil ravishda baholashi, unga turli xil nuqtai-nazardan qarashi, undan o‘z ehtiyoj va maqsadlari yo‘lida foydalana olish imkoniyati to‘g‘risida xulosa yasay olishlari zarur. Haqiqiy tanqidiy fikrlaydigan odam bo‘lib yetishish uchun talabalar ijodiy fikrlab, o‘zini sinab ko‘rishi va bunga oid malakalarni egallashi zarur. Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun uchun quyidagilar bo‘lishi kerak: talabada o‘ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish; bir fikrdan boshqasining afzalligini asoslash mahorati; murakkab muammolarni yechish mahorati; bahsni dalillab olib borish; yagona fikrni ishlab chiqish uchun birgalikda ishlash mahorati; qarashlar va tasavvurlarga hayotiy tajriba qanday ta’sir qilishini tushunish. Talabalarni haqiqatan ham dolzarb muammo haqida fikrlash imkoniyatidan mahrum qilib, mantiqiy jarayonlarni mavhum tarzda o‘rganish emas, balki talabalarni tezda faol o‘ylash jarayoniga kirishishga, uni tajribada amalga oshirishga imkon beradigan metod eng yaxshi hisoblanadi. Bundan tashqari, talabalarni haqiqatda bezovta qiluvchi muammolar haqida so‘z borganda tashabbus ularning o‘zidan chiqqanda, tanqidiy fikrlash yaxshiroq rivojlanadi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu ma’lum yosh davrida o‘rgatish tugallanishi va unutilishi mumkin bo‘lgan masala ham emas. Tanqidiy fikrlashga olib boradigan aniq-ravshan yo‘llar yo‘k. Biroq o‘qitish shartlarining muayyan to‘plami borki, uning yordamida tanqidiy fikrlashni tarbiyalash mumkin. Jumladan, quyidagi shartlar zarur: Tanqidiy fikrlash tajribasini orttirishga vaqt va imkoniyat berish. Talabalarga fikrlash imkoniyatini berish. Turli g‘oya va fikrlarni qabul qilish. O‘quv jarayonida o‘kuvchilarning faol qatnashishlariga imkon berish. Talabalarni ularning ustidan hech kim kulmasligiga ishontirish. Har bir talabani u tanqidiy mulohaza yuritishga qodir ekanligiga ishontirish. Tanqidiy fikrlash paydo bo‘lishini qadrlash. Shu bilan birga, talabalar: O‘z-o‘ziga ishonchni rivojlantirib, o‘z g‘oya va fikrlarining qimmatini tushunishlari kerak. Ta’lim jarayonida faol qatnashishlari lozim. Turli fikrlarni hurmat bilan eshitishlari kerak. O‘z mulohazalarini shakllantirishga tayyor bo‘lishlari yoki undan o‘zlarini tiyishlari lozim. Tanqidiy fikrlashning elementlari quyidagilardan iborat: tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir; axborot – tanqidiy fikrlashning boshlanishidir; tanqidiy fikrlash savolning qo‘yilishi va hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni aniqlashdan boshladi; tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi; tanqidiy fikrlash – ijtimoiy fikrlashdir. Birinchidan, tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir. Mashg‘ulot tanqidiy fikrlash tamoyillari bo‘yicha yaratilar ekan, har bir ishtirokchi boshqalarnikidan mustasno holda o‘zining g‘oyasi, baholashi va ishonchiga ega bo‘ladi. Hech kim biz uchun tanqidiy fikrlab bermaydi. Biz faqat o‘zimiz uchungina bunday fikrlay olamiz. Demak, fikrlash yakka tartibli xarakterga ega bo‘lgandagina, uni tanqidiy fikrlash deb atash mumkin. Talabalar o‘z aqli, fikrlashi va eng murakkab savollarga ham o‘zlari javob topa olish erkinligiga ega bo‘lishi kerak. Qanday f ikrlash zarurligini har bir talaba o‘zi uchun o‘zi hal qiladi. Shunday qilib, mustaqillik tanqidiy fikrlashning eng muhim jihatlaridan biridir. Ikkinchidan, axborot tanqidiy fikrlashning natijasi emas, balki uning boshlanishidir. Bilim odamni tanqidiy fikrlashga undovchi motiv bo‘lib hisoblanadi. Ba’zan «bo‘sh kalla bilan fikrlash qiyin», deb ham aytishadi. Murakkab fikrni yaratish uchun anchagina «xom ashyo» - dalillar, g‘oyalar, matnlar, nazariyalar, ma’lumotlar, konsepsiyalarni qayta ishlash zarur. Har qanday yoshda ham tanqidiy fikrlash mumkin: faqat talabadagina emas, balki hatto birinchi sinf o‘kuvchilarida ham hayotiy tajriba va bilimlar mavjud bo‘ladi. Bolalarning fikrlash qobiliyatlari o‘kitish natijasida yanada takomillashib boradi. Hatto juda yosh bolalar ham tanqidiy fikrlash va butunlay mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega. Aynan tanqidiy fikrlash tufayli odatdagi bilish jarayoni alohidalik va anglashuvchanlik, uzviylik va samaradorlik kasb etadi. Uchinchidan, tanqidiy fikrlash, savolning qo‘yilishi va hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni aniqlashdan boshlanadi. Insoniyat o‘z tabiatiga ko‘ra qiziquvchandir. Biz biron-bir yangilikni sezar ekanmiz, albatta uning mohiyatini bilishni xohlaymiz. Qandaydir tarixiy obidani ko‘rar ekanmiz, bizda uning ichkarisiga kirish istagi paydo bo‘ladi. «Barcha hayvonot olamida,- deb yozadi kimyogar va faylasuf Mikael Poloniy,- uning eng sodda shakli bo‘lgan chuvalchangdan, ehtimol hatto amyobadan boshlab, biz adabiy ehtiyotkorlik harakatini, ehtiyojni bevosita qondirishga bog‘liq bo‘lmagan izlanuvchanlik faoliyatini: har qanday jonli mavjudotni o‘z atrofini aql-zakovat bilan nazorat qilishga intilishini kuzatamiz». Qiziquvchanlik har qanday tirik mavjudotning ajralmas xususiyatidir. Bu xususiyat yosh bolalarda ayniqsa quchli bo‘ladi. Biroq, har qanday bosqichdagi haqiqiy bilish jarayoni talabaning muammoni hal qilishi, o‘zining shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlaridan paydo bo‘lgan savollarga javob izlashi bilan belgilanadi. Amerikalik faylasuf va pedagog J.Dyuining aytishicha, agar talabalar muayyan muammo bilan shug‘ullana boshlasalargina, ularda tanqidiy fikrlash paydo bo‘ladi. «O‘quv jarayonining boshlang‘ich nuqtasi hisoblangan, biror vaziyat yoki hodisaga tegishli bo‘lgan eng muhim savol bu hodisa qanday muammoni vujudga keltirishini anglatadigan savoldir». «Faqatgina muayyan muammo bilan kurashib, murakkab vaziyatdan chiqish uchun o‘zining shaxsiy yo‘lini izlagandagina, o‘kuvchi haqiqatan ham fikrlaydi». Bundan xulosa qilish mumkinki, o‘kituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rar ekan, talabalar to‘qnashishi mumkin bo‘lgan muammolar doirasini aniqlashi, so‘ngra esa, talabalarni bu muammolarni o‘zlari mustaqil ravishda shakllantirishlariga tayyorlashi zarur. Tanqidiy fikrlash tufayli o‘qish eski «oliy maktab» ishidan aniq maqsadga yo‘nalgan, mazmunli faoliyatga aylanadi hamda bu faoliyat davomida talabalar haqiqiy aqliy ish bajarib, haqiqiy hayotiy muammolarni hal qiladilar. Ular dalillar to‘plab, matnlarni tahlil qilib, teng kuchli nuqtai-nazarlarni taqqoslab hamda jamoa imkoniyatlaridan foydalanib, o‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob izlaydilar va uni topadilar.
Har qanday ishonchli dalil uch asosiy qismdan iborat bo‘ladi. Tasdiqlash – dalil markazi, uning mazmuni bo‘lib hisoblanadi (ba’zan u tezis, asosiy g‘oya yoki qoida deb yuritiladi). Tasdiqlash bir necha dalillar bilan mustahkamlanadi. Dalillarning har biri o‘z navbatida isbotlar bilan mustahkamlanadi. Statistik ma’lumotlar, matn parchasi, shaxsiy tajriba, umuman olganda, ushbu ishonchli dalillarni isbotlashga yordam beruvchi va muhokamaning boshqa ishtirokchilari tomonidan tan olinishi mumkin bo‘lgan barcha g‘oyalardan isbotlovchi sifatida foydalanish mumkin. Ishonchli dalillarning yuqorida qayd qilingan barcha qismlari tasdiq, dalil va isbotlash negizida, uning to‘rtinchi qismi bo‘lgan asos turadi. Asos – bu qandaydir yo‘naltiruvchi hisobning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib, u notiq uchun ham, yoki yozuvchi va uning muxlislari uchun ham umumiy bo‘ladi va u barcha ishonchli dalillar uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Ishonchli dalillar, unga qarama-qarshi dalillarni mavjud bo‘lishi, ularni yo oshirib ko‘rsatilishi, yoki qabul qilinishi mumkinligini ham hisobga olgandagina yutadi. Boshqacha nuqtai-nazarlarning tan olinishi ishonchli dalillarning ta’sir kuchini yanada oshiradi. O‘ta ta’sirchan dalillar bilan qurollangan tanqidiy fikrlovchi kishi, hatto katta obro‘ga ega bo‘lgan fikrga ham qarshi tura oladi, amaliyotda bunday kishining fikrini o‘zgartirish mumkin emas.
Shuning uchun ham tanqidiy fikrlash yo‘nalishida ishlaydigan o‘qituvchi: vazminlik, boshqalarni eshitishga o‘rganish, o‘z fikriga javobgarlik kabi o‘zaro samarali fikr almashish uchun zarur bo‘lgan sifatlarni shakllantirishga ko‘proq e’tibor beradi. Shunday qilib, bu o‘qituvchilar o‘quv jarayonini auditoriyadan tashqarida kechayotgan haqiqiy hayotga yaqinlashtirishga erishadilar. Tanqidiy fikrlash yozma ishda yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Yozuvda fikrlash jarayonini kuzatish mumkin bo‘ladi va bu o‘qituvchi uchun ham qulaylik yaratadi. Yozayotgan talaba doimo faol bo‘ladi. U doim mustaqil fikrlaydi va bunda u o‘zida mavjud bo‘lgan barcha bilimlardan foydalanadi. U o‘z fikrini mustahkamlash uchun yetarli darajadagi ishonchli dalillarni qatorlashtirib tashlaydi. Bundan tashqari u o‘z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga ega bo‘ladi. Chunki xat yozuvchi, uni o‘qiydiganga mo‘ljallab yozadi. Talaba uchun eng qimmatlisi - o‘qituvchining uning ishiga qiziqishi va unga hurmat bilan qarashi, o‘z fikrlari to‘g‘risida kursdoshlari, boshqa o‘qituvchilar, ota-onalar va hatto notanish kishilar bilan o‘rtoqlashish imkoniyatiga ega bo‘lganligidir. Shuning uchun yozishni tanqidiy fikrlashning eng muhim vositasi deb hisoblash mumkin. Tanqidiy fikrlash asoslari uch bosqich (faza)dan iborat bo‘ladi, bular: chaqiriq (da’vat), anglash, fikrlash (mulohaza) bosqichlaridir. Tanqidiy fikrlash ChAQIRIQ deb ataladigan bosqichdan boshlanadi, uning davomida talabalarning qiziqishi uyg‘onadi, zarur savollar tug‘iladi va bunday bilimlarni olish uchun sabablar shakllanadi. Shundan keyin ma’noni ANGLASh bosqichi keladi, uning davomida o‘kuvchilar izlash uchun rag‘bat oladilar, ba’zi hollarda bunga o‘rganadilar ham. FIKRLASh bosqichi kulminatsiya bo‘lib hisoblanadi, uning davomida talabalardan o‘z bilimlarini umumlashtirish, bilib olgan narsalarni bungacha bilgan narsalari bilan taqqoslash, ularning savollariga javoblarni qay darajada olganiga qarab baholash (va zaruratga qarab yangi savollarni shakllantirish), bilgan narsalarini yanada katta muammolarga qo‘llash, bilib olgan narsalarini munozara qilish va himoya qilish kabilar iltimos qilinadi. Chaqiriq bosqichining ahamiyati shundan iboratki, unda yangi bilimlar, o‘zi mustaqil tanlagan maqsad uchun intilish anchagina kuchli bo‘ladi. Chaqiriq bosqichida faoliyatning bir nechta bilim beruvchi muhim turlari amalga oshiriladi. Birinchidan, o‘rganuvchi mazkur mavzu to‘g‘risida bilganlarini tiklashda faol ishtirok etadi. Bu esa uni o‘z bilimlarini tahlil qilishga va tez orada batafsil ko‘rib chiqiladigan mavzu haqida o‘ylashni boshlashga majbur etadi. Boshqa ikkita bosqich tushuntirilganidan keyin dastlabki harakatning ahamiyati ravshanroq bo‘ladi. Talabalarni bilganlari to‘g‘risida o‘ylashlariga ko‘maklashish, qiziqish uyg‘otish amalga oshadi. Talabalar yangi bilimlar qo‘shilishi mumkin bo‘lgan o‘z bilimlarining darajasini aniqlaydi. Agar bilim odam bilgan va tushunganlar kontekstida olingan bo‘lsa, puxta bo‘ladi. Agar axborot talabaga oldingi bilimlar bilan bog‘lanmasdan berilsa, u tez yo‘qolib ketadi. Ta’lim jarayoni – yangilarni ma’lum bo‘lganlar bilan bog‘lash jarayonidir. Talabaning yangi tasavvurlari ilgarigi bilimlari va tasavvurlari asosida quriladi. Talabalarga ilgarigi bilim va tasavvurlarini tiklashga yordam berib, yangi axborotlarni uzoq muddatga tushunish uchun keng asoslar yaratish mumkin. Chaqiriq bosqichining ikkinchi maqsadi – o‘rganayotganlarni faollashtirishdan iboratdir. Ta’lim – intilish talab etadigan aktiv faoliyatdir. Talabalar yangi axborotni ongli, puxta tushunishlari va yangi axborotga tanqidiy yondashishlari uchun ta’lim jarayonida faol qatnashishlari kerak. Talaba belgilangan maqsad asosida o‘ylab, fikrlarini o‘z so‘zlari bilan ifodalash orqali faollashadi. Bilimlarni namoyish qilish (o‘ziga va sherigiga) og‘zaki yoki yozma nutq yordamida, faol fikrlash orqali sodir bo‘ladi. Shunday qilib, ilgari olingan bilimlar anglash darajasiga olib chiqiladi. Endi ular yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun negiz bo‘lishi mumkin. Bu esa talabalarga yangi axborotni avval bilganlari bilan samarali bog‘lashga imkoniyat beradi, chunki chunki tushunish uchun kontekst paydo bo‘ldi. Chaqiriq bosqichining uchinchi maqsadi – bunda taklif etilgan mavzuni ko‘rib chiqishga qiziqish tug‘diriladi va maqsad aniqlanadi. Qiziqish va maqsadning bo‘lishi talabalarning faolligini yanada oshiradi. Maqsadni aniqlash ta’limda eng muhimdir. Maqsad ikki xil bo‘ladi: o‘qituvchi tomonidan yoki taklif etilgan matnda qo‘yilgan maqsad va talaba mustaqil ravishda tanlab olgan maqsad. Mustaqil ravishda tanlangan maqsadlar, tashqaridan majburiy kiritilgan maqsadlardan kuchliroq bo‘ladi. Shaxsiy qiziqish shaxsiy maqsadni belgilaydi. Agar barqaror qiziqish bo‘lmasa, o‘kuv faoliyatining motivatsiyasi pasayadi. Umuman olganda talaba o‘z savollariga javob olishi orqali haqiqiy tushunishga erishadi. Anglash bosqichining ahamiyati. Anglash fazasida yangi axborot da’vat fazasida faollashtirilgan axborot bilan bog‘lanadi. Bu bosqichning asosiy vazifasi, birinchidan, chaqiriq bosqichida yaratilgan qiziqish va harakatlanish inersiyasini, faollikni qo‘llab-qo‘vvatlashdan iborat. Ikkinchi muhim vazifasi talabalarda o‘z tushunishini kuzatishga doir intilishlarini qo‘llashdan iboratdir Sub’ektning ichki jarayonlari va holatlarini o‘zi tomonidan bilib borishi refleksiya (ba’zan meta-bilish) deb ataladi. Refleksiya (lotincha reflexio- orqaga qaytish) falsafiy tushuncha bo‘lib, u individ ongida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar haqida o‘zining mulohaza yuritishini anglatadi. Refleksiya- bu sub’ektning faqatgina o‘zini-o‘zi tushunishi bo‘libgina qolmay, balki u «refleksiyalanuvchi»ni, uning shaxkiy xususiyatlari, ta’sirga javob berishining ifodalanganligi va bilishga oid tasavvurlarning oydinlashtirilishi va boshqalar tomonidan tushunilishini ham anglatadi. Fazaning eng muhim vazifasi esa, yangi o‘quv materialining tushunilishiga erishishdan iboratdir. Faol talabalar xabarni eshitib, odatda savol beradilar yoki tushunmaganlarini keyinchalik aniqlash uchun yozib qo‘yadilar. Sust o‘kuvchilar esa bunday qilmaydilar, ular vujudga kelgan chalkashliklar, anglashilmovchiliklar haqida yoki nimanidir tushunmay qolganlarini o‘ylab ham ko‘rmaydilar. Talabalar o‘z tushunishlarini kuzatganda, yangi axborotni o‘zlaridagi tasavvurlar bilan solishtiradilar, ongli ravishda yangilarni avval ma’lum bo‘lganlari bilan bog‘laydilar. Ular yangi tushunishni yaratish uchun eski va yangi bilimlar orasida ko‘priklar quradilar.(quyidagi chizmadagi kabi): Fikrlash (mulohaza qilish) bosqichining ahamiyati. Bu fazada bilimlar mustahkamlanadi va o‘rganilayotgan masala bo‘yicha oldingi fazalarga nisbatan boshqacha (to‘laroq) tasavvur shakllanadi va «o‘qiganlik»ning ortishiga olib keladi. Talaba o‘z o‘quv maqsadiga erishgandagina bunday o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, bu fazada talabani o‘qiganlikning pastroq darajasidan uning yuqoriroq darajasiga o‘tkazish sodir bo‘ladi. Bu talabaning yangi g‘oya va axborotlarni o‘z so‘zi bilan ifodalay olishida aks etadi. Talabalar o‘zlariga ko‘proq yoqqan narsani yaxshiroq eslab qoladilar. Fikrlash bosqichida bir nechta muhim maqsadlarga erishish rejalashtiriladi. Birinchi navbatda, o‘kuvchilar yangi fikr va axborotlarni o‘z so‘zlari bilan ifodalashga harakat qilib ko‘rishlari kerak.
Ta’lim natijalarining qancha uzoq muddatga saqlanishi hamda tushunish darajasi turli odamlarda har xildir. Tushunganlarni o‘z so‘zlari bilan ifodalab, qayta tuzganda shaxsiy anglangan kontekst yuzaga keladi. Fikrlash bosqichining ikkinchi maqsadi talabalar o‘rtasida fikrlar bilan jonli almashuv hisoblanadi, bu ularga o‘z so‘z boyligini kengaytirishga hamda boshqa talabalarning tasavvurlari bilan tanishishga imkon beradi.
Tanqidiy fikrlashning asoslari o‘qituvchiga shunday sharoitlar yaratadiki, natijada u quyidagilarga erishadi: talabalarning fikrlashini faollashtiradi; ta’lim (talabalar) maqsadini ajratadi; faol munozaralaga imkoniyat yaratadi; o‘qishga qiziqishni oshiradi; faol o‘quv faoliyatin ta’minlaydi; o‘zgarishlarni rag‘batlantiradi; fikr yuritishni rag‘batlantiradi; o‘kuvchilarga turli xil fikrlarni tinglashga imkoniyat beradi; talabalarga o‘z savollarini berishda yordam beradi; talabaga o‘z-o‘zini ro‘yobga chiqarishga imkon beradi; talabalar tomonidan axborotlar qayta ishlanishini ta’minlaydi; talabalarda tanqidiy fikrlashga imkoniyat yaratadi. 8.MAVZU. Loyixa metodi, maqsadi va vazifalari Tayanch tushunchalar: loyiha, elementlar, muhandis, dars, mustaqil ta’lim. 1. Loyiha metodi haqida tushuncha. Loyihaviy ta’lim pedagogika amaliyotida 300 yildan ortiq qo‘llanilib kelmoqda. Nemis pedagogi M. Knollning tadqiqotiga ko‘ra, «loyiha» tushunchasining paydo bo‘lishi XVI asrga taalluqli bo‘lib, italiyalik me’morlarning me’morlikni fan deb e’lon qilib, uni o‘quv fanlari darajasiga chiqargan holda o‘z faoliyatlarini kasbga aylantirishga urinishlari bilan bog‘liq. XVIII asr oxirida muhandislik kasblari paydo bo‘lishi natijasida o‘quv loyihasi dastlab Fransiya, so‘ngra Germaniya, Avstriya, Shveysariyadagi, XIX asr o‘rtalarida esa AQShdagi texnika va sanoat oliy maktablarida tarqaldi. Loyihalar usuli «o‘qitish usuli» didaktik toifa sifatida XIX asr boshlarida shakllandi. Bu davrda pragmatik pedagogika doirasida «erkin tarbiya» g‘oyalari yuzaga keldi. Amerikalik pedagoglar V. Kilpatrik, Ye. Kollings va Ye. Parxerstning ishlarida rivojlantirildi, ular tahsil oluvchilarning nafaqat faol o‘rganish faoliyati, balki birgalikdagi mehnat, hamkorlik asosidagi faoliyatini tashkil eta boshladilar. 1911 yilda AQSh Tarbiya byurosi «loyiha» atamasini qonunlashtirdi va u amerika pedagogikasida yanada mustahkamlana boshladi. Loyiha» atamasi ijtimoiy fanlar sohasiga texnika sohasidan o‘tgan bo‘lib, «Loyiha (lotincha-projectus, dan tarjimada oldinga tashlangan) – aniq qoidalarga muvofiq u yoki bu soha holatini qayta qurishning asosiy g‘oyasini anglatadi. Ta’lim ma’nosidagi loyihalashtirish o‘qituvchi tomonidan talabaning muammoni izlash, uni hal etish bo‘yicha faoliyatni rejalashtirish va tashkillashtirishdan to ommaviy baholashgacha bo‘lgan mustaqil harakat qilishini ta’minlovchi maxsus tashkil etilgan maqsadli o‘quv faoliyatidir. Loyihaviy ta’limning muhim belgilari: Muammoga yo‘naltirilgan o‘quv izlanishini tizimli tashkillashtirish o‘quv muhitini yaratadi; Talabalarga ularni qiziqtirgan muammoni tadqiq qilish va uni hal etishda yo‘naltirish va yordam berishda o‘qituvchi o‘rnini belgilovchi o‘quv muhitini yaratadi; Fan bilimlarini mustahkamlashga va ularni rivojlantirshga yordam beruvchi o‘quv muhitini yaratadi; Talabalarga mustaqil harakat qilish, (amaliyotga yo‘naltirilgan) aniq yakuniy natija olishni ta’minlovchi o‘quv muhitini yaratadi; Haqiqiy hayot bilan ta’limning mustahkam aloqasini o‘rnatadi. 2.Loyihaviy ta’lim turlari. Izlanuvchilik faoliyati xususiyatidagi o‘quv loyihalarning turlari 1. Tadqiqotchilik loyihalari – bu ilmiy izlanish xususiyatiga ega bo‘lib, quyidagi ishlarni bajarish va aniqlash nazarda tutiladi: muammoni dolzarbligi va ishlab chiqilganligini; Tadqiqot maqsadi; Faraz, vazifalar; Muammoni o‘rganish usullari; Axborotni yig‘ish va tahlil qilish; Tajriba o‘tkazish; Amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. 2. Ijodiy loyihalar hamkoriy faoliyatda ishlab chiqilgan yangi mahsulotni ijodiy shakldagi (ijodiy hisobot, ko‘rgazma, ishlab chiqarish xonalarini dizayni, videofilm, nashriy mahsulotlar – kitoblar, almanax, kompyuter sahifalaridagi jurnal, kompyuter dasturlari va b.)taqdimoti. Ijodiy ish guruhi - bu (laboratoriyalar, ustaxonalar, konstruktorlik birlashmalari, redaksiyalar va boshqalar) 3. Axborotli loyihalar – o‘quv jarayoni yoki boshqa buyurtmachilar uchun muhim bo‘lgan axborotlarni yig‘ishga yo‘naltirilgan. Loyihani ishlab chiqish turli manbalardan: monografiya, jurnal maqolalari, gazeta nashrlari, sotsiologik so‘rovnomalar, elektron ma’lumotlarni izlash bilan bog‘liq. Loyiha natijasi – buklet, nashr, Internet sahifasi shaklidagi taqdim etilgan, tanlab olingan, tahlil qilingan, umumlashtirilgan, tizimlashtirilgan axorotdir.
Ishlab chiqarishga oid (texnikaviy) va ijtimoiy loyihalar. Bunda ishlab chiqarishning ijtimoiy tomonlarini (boshqaruv, uy-joy sharoitini yaxshilash va boshqa muammolarni) takomillashtirish uchun muhim bo‘lgan muammolarni hal etish nazarda tutiladi. Muammoni ishlab chiqish xususiyati bilan muvofiqlikdagi loyihalar Nazariy va amaliyga yo‘naltirilgan loyihalar. Bunda kasb ta’limi yo‘nalishidagi talabalar pedagogika tarixi fanida tarbiyaga bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganish asosida ijodiy guruhlarda o‘zlarining shaxsiy tarbiyaning konsepsiyalarini ishlab chiqadilar. Amaliy xususiyatdagi loyihada aniq amaliy, ya’ni maktab yoki aniq o‘qituvchining buyurtmasi bo‘yicha muammoni hal etishga yo‘naltiriladi (uslubiy loyiha). Bu loyihalar bitta loyihada o‘z aksini topishi ham mumkin. Masalan: “Menejment” fani bo‘yicha mashg‘ulotda bajarilgan nazariy loyiha va ishlab chiqarishning tashkiliy madaniyatini tadqiq va tahlil qilishga yo‘naltirilgan loyiha “Magazinni maxsuslashtirish va savdo korxonasining tashkiliy madaniyati” videofilmini tayyorlash bilan olib boriladi va bu o‘quv materiali sifatida qo‘llaniladi. O‘quv fanlariga bog‘liqlikda ishlab chiqladigan loyiha turlari Bir fanli loyiha – bunda loyiha bir fan doirasida amalga oshiriladi. Fanlararo loyiha – bunda boshqa fanlar materali asosida aniq fan o‘rganiladi. Fan tashqarisidagi loyiha –aniq fan doirasidan tashqarida amalga oshiriladigan ishalar nazarda tutiladi. Fanlararo va fan tashqarisidagi loyihalar talabalarda faol, mahsuldor faoliyatni ta’minlaydi. Davomiyligi, bajarish vaqti bo‘yicha loyihalar: Qisqa muddatli loyiha- bu bir necha mashg‘ulotlarda yoki talabalarning mustaqil ish jarayonida ishlab chiqiladi. O‘rta muddatli loyiha – bu bir haftadan bir oygacha ishlab chiqiladi. Uzoq muddatli loyiha – bir va bir necha oygacha ishlab chiqiladi. Aniq fanni o‘rganishda qisqa muddatli loyiha qo‘llaniladi. Uzoq muddatli loyihalarga diplom va kurs ishlari taaluqli bo‘ladi. O‘quv loyihaviy faoliyatning bosqichlari
Tayyorgarlik bosqichi: loyihaga kirishish, loyiha faoliyatini tashkil etish va rejalashtirish – auditoriya ishi. Loyihani bajarish bosqichi – auditoriyadan tashqari ish. Yakunlovchi bosqich: loyiha taqdimoti, talabalar mahsuloti va loyiha faoliyatining baholanishi, loyiha faoliyati refleksiyasi – auditoriya ishi. Loyiha ustida ishlashni tashkillashtirish 1-bosqich - muammoni izlash yoki shakllantirish. Muammo manbasi bo‘lib quyidagilar bo‘lishimumkin:
Ishlab chiqarishga sayohat va uning faoliyatini tahlili, yechilmagan muammolarni anqilash; O‘qituvchi tomonidan aniq ijtimoiy va ishlab chiqarish vaziyatlari bayoni; O‘quv jarayonini takomillashtirishga oid aniq vazifalar (uslubiy va didaktik vositalar, qo‘llanmalar, tavsiyalar, talabalarni mustaqil ishlashlari uchun materiallar, alohida savol va mavzular bo‘yicha videofilmlarni ishlab chiqish). Bu bosqichda o‘qituvchini asosiy vazifasi – talabalarni muammoni anglab yetishga olib chiqish, uni yechishga bo‘lgan motivatsiyani va o‘quv loyihaning mahsulini-aniq natijani olishni yaratish hisoblanadi. 2-bosqich, ijodiy guruhlarni shakllantirish, juftlikda va guruhli sharoitda amalga oshiriladi. Loyiha turiga qarab (ijodiy laboratoriyalar, ijodiy ustaxonalar, konstruktorlik birlashmalar). 3-bosqich, o‘quv loyiha ustida ishlashni rejalashtirish: Axborot manbalari aniqlanadi; Axborot yig‘ish va tahlil qilish yo‘llari aniqlanadi; Natijalarni taqdim etish yo‘llari (hisobot, aniq mahsulot) aniqlanadi; Mahsulotni baholash mezonlari aniqlanadi; Ijodiy guruh vazifalari aniqlanadi. 4-bosqich, axborotni izlash va yig‘ish, bunda asosiy talab turli manbalardagi axborotlar (adabiyotlarni o‘rganish, anketalar, intervyu, so‘rovnomalar, kuzatish, ommaviy axborot vositalarini o‘qish va tahlil qilish) hisoblanadi. 5-bosqich, axborot tahlili, loyihani ishlab chiqish uchun olingan materiallarning hamkoriy muhokamasi amalga oshiriladi. 6-bosqich, loyihani rasmiylashtirish va taqdim etish. Natijalarni rasmiylashtirish turlicha bo‘ladi: yozma hisobot, amaliy tavsiyanomalarn (kompyuter variantida), videofilm, texnik qurilmani maketini tayyorlash. 7-bosqich, ish natijalarini tahlil qilish va baholash. Bunda: Loyiha mualliflarining o‘z faoliyatlari natijarini o‘zi tahlil qilishi; Loyiha sifatini o‘qituvchi va boshqa talabalarni baholashi. 2. Loyiha ishi to‘g‘risida hisobotga tayyorgarlik bo‘yicha yo‘riqnoma 1. Siz taklif, va tavsiya etayotgan loyihani tatbiq etishni isbotlovchi, xulosalarni (1 betdan ko‘p bo‘lmagan matn) asosida ifodalang. 2. Siz hal etmoqchi bo‘lgan muammoni, (5-6 so‘z) bilan asoslang. 3. Loyiha maqsadingizni: uni nima uchun yaratilishi, oxirgi mahsulni qanday bo‘lishi va u kimga qaratilganligini (1-3 taklif) orqali ko‘rsating. 4. Loyiha vazifalarini (qisqa va bir ma’noli) ifodalang. 5. Loyihaning ish rejasini (jadval) bayon eting. 6. Vazifani yechimi natijalarini va loyihada bajarilgan ishlarni ko‘rsating. 7. Siz taklif etgan loyiha mahsulini tatbiq etish imkonini tasdiqlovchi, xulosalarni shakllantiring. 8. Bajarilgan ish bo‘yicha foydalanilgan manbalar ro‘yxatini tarkiblashtiring. 9. Baholang: - loyiha sifatini, - loyiha ustida ishlash jarayoni: ishning natijaviyligi, qiyinchiliklar va uni yengib o‘tish yo‘llari. 10. Ilovalarni tarkiblashtiring: loyiha ishtirokchilarining Anketalari va loyiha ishining ish materiallarini kiriting (hohishingizga ko‘ra). Loyihani MS Power Point da taqdimotga tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnoma 1. MS Power Point da taqdimotga tayyorlash jarayoni quyidagilardan iborat: taqdimot turini tanlash; taqdimotni umumiy rasmiylashtirishni tanlash; slaydlarni mazmunli tomonlarini tanlash; yangi slaydlarni qo‘shish; slaydlarning belgilashni tanlash; zarur bo‘lganda slaydlarni rasmiylashtirshni o‘zgartirish; slaydlarni namoyish etish vaqtida turli ovozli animatsiyalarni yaratish. 2. Slaydlarni texnik namoyish etish quyidagi tavsiflarga javob berishi kerak: Slaydlar miqdori (8-12). Slaydlarni mazmunli ko‘rsatkichlari: birinchi slayd: loyiha nomi, muallif familiyasi, № o‘quv guruhi, yaratilgan kunidan iborat; oxirgi slayd axborot manbasiga bag‘ishlangan; boshqa slaydlar loyiha mazmunini ixtiyoriy shaklda aks ettiradi. Slaydlar o‘z-o‘zidan ishlash tartibida namoyish ettiriladi. 3. Taqdimotni rasmiylashtirish qoidasi Agarda, matn og‘zaki bo‘lsa, quydagicha bo‘lishi zarur: yuqori axborotli; bog‘lovchili; aniq va qisqa; oddiy sintaktikli (...quyidagilarga e’tibor bering, quyida taqdim etilayotgan... ro‘yxatlar kabi aylantiruvchi kirish so‘zlari kamroq bo‘lishi)- bularni barchasini ma’ruzachini o‘zi gapirishi mumkin. Oddiy tuzilgan gaplar o‘rni bilan tanishtiradi va yozuvni kattaroq qilishga imkon beradi; (asosan termin va ta’riflarda), tushunarli, mantiqiy, aniq bo‘lishi zarur. Ommaga taqdim etish oldin matnni tekshirishga erinmang. Ovoz tiniq bo‘lishi kerak. taqdimotni ovozli qilish kerak emas, bunda sharhlovchini ovozini eshitib bo‘lmaydi- eng yaxshisi ma’ruzachini jonli ovozi hisoblanadi. Rasmlar aniq va yetarlicha kattaroq bo‘lishi zarur. Rasmlarni o‘lchamini katta qilishga urinmang –faqatgina Siz sifatni yo‘qotasiz. Video- tasmalar taqdimot oynasini uch qismini egallashi zarur. Rasmlar namoyishli bo‘lishi kerak. Bezaklar chalg‘itishi mumkin. Jadvallar ajratuvchi ma’lumotlarni, xuddi shunday aniq, ularning tagiga yirik yozuvlardan, jadvallar nomlanishi zarur. Jadvallarni haddan ziyod ma’lumotlar bilan to‘ldirish kerak emas! Jadvalga qancha ko‘p ma’lumotlar kiritilsa, ularni ekrandan qabul qilish qiyin bo‘ladi. Taqdimot boshlashdan avval auditoriyada o‘tirganlarga jadval va rasm nusxalaridan tarqatish zarur. Chizmalar bir bo‘limdan boshqa bo‘limga aniq va mantiqiy ravishda o‘tishga moslashtirilishi kerak. O‘tish chiziqlari ekranda yaxshi ko‘rinishini tekshiring. Baholash mezoni va ko‘rsatkichlari Guruhli loyihada quyidagilar baholanadi:
Loyiha mahsuli- Ma’lumotnoma (eng yuqori 10 ball); hisobot(eng yuqori 8 ball); loyiha taqdimoti (eng yuqori 5 ball); og‘zaki taqdimot (eng yuqori 2 ball). O‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasini ishlab chiqish qoidasi O‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasi quyidagilardan kelib chiqqan holda ishlab chiqiladi: Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqish qoidalari Maqsadni belgilash vaqtida o‘quv fanining tuzilishi va mazmuni, fan bo‘yicha o‘quv axborotining hajmi va murakkabligini xisobga olish lozim. DTS tomonidan belgilangan, berilgan sharoitda, o‘quv rejada belgilangan vaqtda ta’lim maqsadlariga erishishni kafolatlovchi o‘qitish, kommunikatsiya, axborot va boshqaruvning yo‘l va vositalarini tanlashga konseptual yondashuv talab etiladi. Ta’lim texnologiyasining tuzilishi quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi: Kirish-jamiyatni demokratlashtirish va bozor iqtisodiyoti tamoyillarining chuqurlashuvi sharoitida ta’limni texnologiyalashtirishning dolzarbligi asoslanadi; o‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasining tuzilishi bayon etiladi va ma’ruza amaliy, seminar mashg‘ulotlarida tanlangan ta’lim modellariga tavsif beriladi. Ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari-o‘quv fanining maqsadi, vazifalari va dolzarbligi, o‘quv fani bo‘yicha o‘quv dasturiga mos auditoriya soatlarining hajmi va faoliyat turlari bo‘yicha taqsimlanishi; o‘quv fanining mazmuni: o‘quv fanining o‘quv dasturiga mos ravishda o‘quv fanining mavzuiy mazmuni izchil bayoni yoritiladi; o‘quv mashg‘ulotlarida ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqishning konseptual asoslari: bunda o‘qitish, kommunikatsiya, axborot va boshqaruvning yo‘l va vositalarini tanlash ishini amalga oshirish asosida yotuvchi ta’lim texnologiyasini loyihalashtirishga konseptual yondashuv belgilanadi. O‘quv mashg‘ulotida ta’lim texnologiyasini loyihalashtirish va rejalashtirish qoidalari O‘quv mashg‘ulotida ta’lim texnologiyasini rejalashtirishni texnologik xarita ko‘rinishida amalga oshiradi O‘quv mashg‘uloti texnologik xaritasi – o‘quv mashg‘ulotida ta’lim texnologiyasi tuzilishining jarayonli (protsessual) bayoni aks etgan hujjat. O‘quv mashg‘ulotini o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olgan holda, bosqichma-bosqich faoliyat ketma-ketligining mazmunini yoritadi O‘quv jarayonini tashkiliy-didaktik ta’minotini ishlab chiqadi va uni texnologik xaritaga ilova ko‘rinishida rasmiylashtiradi Texnologik xaritaga ilova o‘z ichiga quyidagilarni oladi: talabalar bilimini faollashtirish maqsadida qo‘llaniladigan savollar ro‘yxati; guruxlarda ishlash uchun yo‘riqnoma, o‘quv faoliyati natijasida talabalar tayanishi mumkin bo‘lgan qoidalar (aqliy xujum qoidasi, guruxlarda ishlash qoidasi, munozara ishtirokchilariga eslatma); o‘qituvchi tomonidan o‘quv jarayonida foydalaniladigan slaydlar, jadvallar, va boshqa vizual materiallar; munozara o‘tkazish uchun qo‘shimcha savollar; guruxlarda va yakka holdagi faoliyatni baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|