70
hücumuna məruz qaldıqda Cefferson səmərəli müqavimət göstərməyi təşkil edə
bilmədi və özü əsir düşməkdən böyük çətinliklə qaça bildi. Fövqəladə şəraitdə
onun davranışı tənqidə layiq idi, baxmayaraq ki, qanunverici orqan ona yekdilliklə
etimad göstərmişdi. Yenidən qubernator işləməkdən o, imtina etdi və özəl vətəndaş
kimi Montiçelloda yaşamaq üçün istirahətə yollandı.
Bu qərarın qəbul olunması üçün digər böyük bir səbəb də var idi. O,
arvadının səhhətinə görə həyəcan keçirirdi. Marta Ueyms Skelton ona beş uşaq
doğmuşdu, onlardan yalnız ikisi sağ qalmışdı. 1781-ci ildə altıncı uşağını
doğandan sonra sağala bilmədi və vəfat etdi. Ceffersonun hüznü ölçüyə sığmırdı.
Lakin arvadı ilə münasibətlər barədə onunla məktublaşmalarda detallar öz əksini
tapmır. Onların nikahı qeyri-adi bir xoşbəxt ittifaq idi, lakin göründüyü kimi,
Cefferson bunu qoruyub saxlaya bilməmişdi, dağıtmışdı. Çünki o, bütünlüklə
götürüldükdə, tənha adam idi.
Qubernatorluqdan istirahətə getdikdən sonra Cefferson “Virciniya qeydləri”
adlı yeganə əsərinin əsas hissəsini yazdı. Kitabda onun üzərinə düşən
bədbəxtliklərlə əlaqədar yaranan emosiyalarını cilovlaya bilməsi aydın görünür.
“Qeydlər”də quldarlıq məsələsinə toxunulur, onun həm ağlara, həm də qaralara
təsiri göstərilir. Ardıcıl olaraq quldarlığa qarşı olmasına baxmayaraq,
abolyutsionizmin (quldarlığı qadağan etmək uğrundakı hərəkat) bir mühüm
maneəsini təsvir edir. O vaxtlar belə bir inam var idi ki, ciddi irqi fərqlərə görə
qaralar və ağlar birlikdə dinc və harmoniyada yaşaya bilməzlər. O, təsdiq edirdi ki,
fiziki gözəllikdə qaralar aşağıda dayanırlar, onlar irəlini görməkdən məhrumdurlar,
yaddaşda onlar ağ irqlə bərabər olsalar da, idrak və təxəyyüldə ağlardan
aşağıdırlar. O, hətta qulların oğurluğa meylli olması barədəki ittihamları da bir
nümunə kimi misal gətirirdi. “Bizim təəssüfümüzə rəğmən deyilə bilər ki, bir əsr
yarımdır ki, biz qara və qırmızı dərili adamları gözlərimiz qarşısında görürük,
onlara heç vaxt bizim tərəfimizdən təbii tarixin subyektləri kimi baxılmamışdır”.
O, Virciniya qanunvericilik orqanında Qədim Roma pretsedentinin arxasınca
gedib, fövqəladə vəziyyət vaxtı müvəqqəti diktatura qurmaq barədə iki dəfə təkrar
edilən təklifi tənqid edirdi: “Belə fikrin özü xalqa qarşı xəyanətdir, ümumilikdə
bəşəriyyətə qarşı xəyanətdir. Bu onların boynunu aşağı əyən zəncirin əbədi
müddətə bağlanması olmaqla, onların istismarçısına fayda verir, bununla
axırıncılar bütün kainata respublika hökumətinin kəmağıl olduğu barədə təbil
çalacaqlar, təzyiq göstərən təhlükə yarandığı vaxtlarda isə bu, onları zərbədən
qoruyacaqdır”.
1782-ci ilin dekabrında o, ictimai xidmətə qayıtdı və bir neçə ay Kontinental
Konqressdə Virciniya nümayəndə heyətinin üzvü oldu. Bu dövr ərzində Virciniya
Ohayo çayının şimali-qərbindəki zonanı milli hökumətə verdi, müstəmləkə
dövründə buna kralın qrantına görə iddia edilmişdi. Cefferson belə bir prinsipi irəli
sürdü ki, torpaqlar əvvəlki kimi müstəmləkə ərazisi olmayacaqdır. 13 ştat elə
zonalara bölünəcəkdir ki, nəzərdə tutulan əhaliyə və təşkilatlanmaya malik olsun
və 13 əvvəlki koloniyaya bərabər kimi Birliyə daxil olsun. O, həmçinin bunu da
əlavə edirdi ki, 1800-cü ildən sonra bu ərazidə və Birləşmiş Ştatların gələcəkdə
malik olacağı hansısa digərlərində quldarlıq qadağan olunacaqdır. Bu maddə bircə
71
səslə keçmədi. Buna bənzər qərar Şimali-Qərb Ordinansına əlavə olundu, lakin bu
şərt yalnız həmin ərazidə tətbiq olunacaqdı. Əgər Ceffersonun orijinal təklifi qəbul
olunsaydı, onda quldarlıq Luiziana Satınalınmasının bütün zonasında
qanundankənar olacaqdı. O, özü sonralar bunu belə izah edirdi: “Beləliklə, biz bir
nəfərin sözündən asılı olacaq milyonlarla doğulmamışların taleyini görürdük və
Göylər həmin qorxulu vaxt dinməz qalmışdı”.
1784-cü ildə Cefferson Bencamin Franklinə və Con Adamsa qoşulmaq üçün
Fransaya yollandı. Onlar birlikdə Avropa dövlətləri ilə müqavilələr bağlamaq üçün
danışıqlar aparırdılar. Bir neçə aydan sonra o, Birləşmiş Ştatların fransız hökuməti
yanında elçisi kimi Franklini əvəz etdi. Onun üstünə düşən diplomatik vəzifələr elə
ağır deyildi və Paris ona intellektual və incəsənət xadimləri cəmiyyətini təklif etdi,
axı o, hələ Uilyam və Mariya kollecinin tələbəsi olarkən bu sahələrdə öz istedadını
nümayiş etdirmişdi. Burada o, teatra və operaya qulaq asmağa gedirdi, muzeylərdə
olurdu. Burada o, özünün kitaba olan ehtirasını söndürə bilirdi. O, Fransa və
fransızları sevirdi, lakin onlara qarşı olan tənqidi münasibətini də gizlətmirdi. O, öz
qızlarını xarici ölkədə ərə vermək istəmirdi və onları 17 yaşı keçdikdən sonra geri,
Virciniyaya qaytardı.
İstiqlaliyyət Deklarasiyasının və Virciniya Dini Azadlıq Qanununun müəllifi
kimi o, markiz de Lafayet kimi mülayim liderlərə xeyli təsir göstərmişdi və Fransız
inqilabının erkən səhnələrində onların cəhdlərinin gələcəyinə nikbinliklə baxırdı.
Bu onun həyatının ən böyük intellektual səhvi idi. İnqilabı Fransa, demək olar ki,
Birləşmiş Ştatların İstiqlaliyyət müharibəsinin uğuru üçün heç nə ilə kömək edə
bilmədi. O, gərək arzu ediləni gerçəklik kimi (“wishful thinking” məşhur ifadəsi
qaydasında) qələmə verməyəydi. Cefferson yalnız inqilabın açılış səhnəsini
müşahidə etmişdi, çünki 1789-cu ilin sonunda Birləşmiş Ştatlara dönmüşdü.
1787-ci ildə Filadelfiyada layihəsi hazırlanmış Konstitusiya Konfederasiya
qanunlarını əvəz etdi. Bu Konstitusiya sonrakı ili ratifikasiya edildi. Cefferson
sənədin çox hissəsini bəyənmişdi, lakin insan haqları maddələrinin öz əksini
tapmamasına tənqidi surətdə yanaşırdı. O, həmçinin ümumi təhsil və tam din
azadlığı planının həyata keçməsi üçün Konstitusiyanın təftiş edilməsi təklifini irəli
sürdü. O, inanırdı ki, ictimai ləyaqət o vaxt yaxşı vəziyyətdə olacaqdır ki, xalq və
onun liderləri arasında uçurum olmasın. O, güman edirdi ki, “idarə edənlər
pozulacaq və öz səlahiyyətlərindən sui-istifadə edəcəklər, xalq isə yalnız pul
qazanmağı düşündüyünə görə özünü unudacaq və öz haqlarına hörmət borcunu
səmərəli etmək üçün heç vaxt birləşmək barədə düşünməyəcəkdir”.
Ceffersonun belə düşüncəsi respublika hökumətinin xalqın sadəlövh və
nəhayətsiz inamına əsaslanması variantından irəli gəlirdi. Respublika hökuməti
yalnız aşağıdakı müəyyən şəraitlərdə uğurlu fəaliyyət göstərəcəkdir: mülkiyyətin
geniş şəkildə bölünməsi və ya vicdanla qazancdan asılı olan həmin təmin olunmuş
insanların mövcudluğuna nail olunması; ictimai ləyaqətin aşağı düşməsini
kompensasiya etməyi nəzərdə tutan qanunların və institutların olması. Virciniya
üçün təklif edilən təhsil sistemi də Ceffersonun respublika idarəçiliyi ilə bağlı olan
inamının bir hissəsi idi.
Dostları ilə paylaş: |