74
inzibatçılığın dəyişilməsinə səbəb oldu. Birləşmiş Ştatların gələcəyi bundan sonra
daha az sabitliklə xarakterizə olundu. Onun prezidentliyinin ən böyük nailiyyəti
Luiziananın Fransadan satın alınması oldu.
1803-cü ildə Luiziana ərazisinin əldə edilməsi ölçüyə sığmayan bir
əhəmiyyət daşıyırdı, çünki bu, Birləşmiş Ştatların ərazisini demək olar ki, ikiqat
böyüdürdü. Ceffersonun əvvəlcə planı Missisipi çayının mənsəbində olan kiçik
zonanı satın almaq idi. Napoleon isə bütöv ərazini satmağı
təklif etdikdə, Cefferson
bunda öz uduş şansını gördü və təklifi qəbul etdi. Onu da özü yaxşı bilirdi ki, bu
sövdələşməni aparmağa onun heç bir konstitusiya səlahiyyəti yoxdur. Ancaq o,
inanırdı ki, bu satınalma qitəni başlıca əcnəbi dövlətlərdən uzaqlaşdırmaqla,
Birləşmiş Ştatların təhlükəsizliyinə kömək edəcək, nəsillər boyu respublika
hökumətinin stabilliyinə əminlik yaradacaqdır, çünki məskunlar üçün nəhəng
torpaqlar mənbəyinə malik olmaq imkanı verəcəkdir.
Cefferson 1804-cü ildə yenidən prezident seçildi. Corc Klintonu vitse-
prezidentlikdə Börr əvəz etdi. Ceffersonun ikinci administrasiyası Börru
inandırmaqda uğursuzluğa düçar olduğuna görə məşhurluq qazandı. Börr cənubi-
qərb ərazilərində xəyanətkar hərəkətlərə yol vermişdi. Digər bir uğursuzluq isə
Napoleon müharibələri dövründə prezidentin neytrallıq siyasətini güdmək cəhdləri
və okeanlarda neytrallıq hüququnu dəstəkləmək oldu. Müharibədən uzaqlaşmaq
sahəsindəki aşıb-daşan istəyi onun cəsarətsizlikdə və qətiyyətsizlikdə ittiham
edilməsinə gətirib çıxardı. Cefferson Napoleon müharibələri dövründə Amerikanın
neytrallığını qoruyub saxlamağa ümid edirdi, lakin neytrallıq ingilis-fransız
zorakılığını olduqca ağırlaşdırırdı. Nəticədə, yeni döyüşən tərəflər Atlantik okeanı
neytral kommersiya üçün bağladıqda o, 1807-ci ildə Konqressi Embarqo Aktını
qəbul etməyə inandırdı. Bu Akt xarici limanlara bütün ixracları qadağan edirdi.
1807-ci ildəki Embarqo Aktı şəxsi azadlıq prinsiplərinə zidd olduğuna və
güclü milli hökumət ideyasına onun keçmişdəki müxalifliyinə görə tənqid
olunurdu. Qanun xarici millətlərlə kommersiya əlaqələrini nizamladığına görə
Konqressin səlahiyyət dairəsinə daxil idi, Cefferson prezident olmamışdan əvvəl
bu qaydanı uzun müddət dəstəkləmişdi. Lakin Aktın tətbiq edilməsinin israr
edilməsi və onun Dördüncü düzəlişə zidd olduğuna görə sual doğura bilərdi.
Dördüncü düzəliş isə evlərdə səbəbsiz axtarışları və həbs edilməni qadağan edirdi.
Cefferson prezidentliyi tərk etdikdən sonra Konqress embarqonu ləğv etdi.
Cefferson ölkənin guşələrinin tədqiq edilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi.
1804-cü ildə tədqiqatçılar Merieter Lyuis və Uilyam Klark Missuri çayının
hövzəsini öyrənməyə yollandılar və Sakit okeana tərəf 12,5 min kilometr məsafə
qət etdilər. Missuri ərazisinin öyrənilməsinin təşəbbüsçüsü hələ 1786-cı ildə
Tomas Cefferson olmuşdu, həmin vaxt o, Fransada səfir idi. Amerikanlar
qorxurdular ki, britaniyalılar Missuri çayının yuxarılarına soxula bilərlər.
Cefferson özünün gənclik dostu Lyuisi ekspedisiyaya yollanmaq üçün dilə tutdu.
Konqress səyahət planını 1803-cü ilin sonunda bəyənmişdi.
Ceffersonun prezidentliyi dövründə Baş hakim Con Marşallın rəhbərliyi
altında Ali Məhkəmənin qüdrəti və nüfuzu artdı. 1803-cü ildə baxılan Merburi
75
Medisona qarşı işdə məhkəmə özünün ədalət baxışını dəqiq müdafiə etdi. Marşall
Ceffersonun qohumu olmaqla yanaşı onun barışmaz düşməni idi.
Cefferson üçüncü dəfə də uğurla prezident seçilə bilərdi, lakin o, Vaşinqton
kimi hərəkət edib, bundan imtina etdi və Montiçellodakı malikanəsinə istirahətə
yollandı.
Cefferson azadlıq idealına ürəkdən bağlı idi və hesab edirdi ki, “Azadlıq
ağacı vaxtaşırı vətənpərvərlərin və tiranların qanı ilə suvarılmalıdır. Bu onun təbii
gübrəsidir”. O, özünə qarşı bütün hücumlara mərdliklə sinə gərirdi və
güman edirdi
ki, “həqiqətdən qorxmayan adam yalandan da qətiyyən qorxmamalıdır”. O, həyata
yüksək ideallar nöqteyi-nəzərindən yanaşırdı, heç vaxt maddi fayda barədə
düşünmürdü. Ona görə də ona atasından böyük var-dövlət qalmasına baxmayaraq,
öləndə onun çoxlu borcu var idi və atasından qalmış 500 akrlıq (226 hektar) torpaq
sahəsi də satılmalı oldu.
Dövlətin maliyyə resursları barədə isə olduqca qənaətcil idi. Onun
administrasiyası dövründə (1801-1809-cu illər) bu sahədə yaxşı nailiyyətlər əldə
edilmişdi. Daxili vergilər ləğv edilmişdi, lakin milli borc 83 milyon dollardan 59
milyon dollara enmişdi.
Birinci berber müharibəsi də onun prezidentliyi dövründə baş verdi. ABŞ
müstəqilliyini elan etdikdən sonra Aralıq dənizində maneəsiz üzmək və ticarət
aparmaq üçün Əlcəzairə, Tunisə və Tripolitanaya ianə ödəməli idi. Bu ianə ölkə
gəmilərini dəniz quldurlarından mühafizə etmək naminə ödənilirdi. Cefferson
Atlantik okeanı ticarətinin əleyhdarı olduğundan Tripoli paşası Karamanlıya ianə
verməkdən imtina etdi. Bu ianə prezidentlər Vaşinqtonun və Adamsın vaxtında
daim ödənmişdi. Üçüncü prezidentin bu hərəkəti diplomatik münasibətlərin
kəsilməsinə səbəb oldu. Aralıq dənizinə kiçik hərbi donanma göndərildi və 1802-ci
ildə o xeyli gücləndirildi. 1803-cü ildə hərbi əməliyyatlar başlandı və limanlar
mühasirə edildi. 1805-ci ilin aprelində amerikanlar mühüm liman şəhərini tutduqda
Tripolinin işğal edilməsi təhlükəsi yarandı. Bu, Karamanlını sülh müqaviləsi
imzalamağa məcbur etdi. 1814-cü ildə ikinci berber müharibəsi baş verdi və Şimali
Afrikada dəniz quldurluğu qəti şəkildə ləğv edildi.
Ceffersonun şəxsi kitabxanasında 6 min kitab var idi, bu kolleksiyanın
əsasında ABŞ Konqressinin kitabxanası yaradıldı. Onun fəaliyyətinin ən nəcib
nümunələrindən biri Virciniya universitetinin əsasını qoyması idi.
Ölümündən on gün əvvəl İstiqlaliyyət Deklarasiyasının 50 illiyini bayram
etmək üçün Vaşinqton şəhəri (Kolumbiya mahalı) sakinlərinin onlara qoşulmaq
barədə təkliflərinə cavab verdi. O, xəstəliyinə görə ora gedə bilməzdi, ona görə də
ən xoş arzularını göndərdi və bayram edilən Deklarasiya barədə belə yazmışdı:
“Bəlkə də o bütün dünyaya, başını yuxarı qaldıran adamlara, rahib cəhaləti
və xurafatı ilə özlərini bağladıqları zəncirləri qırıb dağıtmaq və özünüidarənin
xoşbəxtliyini və mühafizəsini öz üzərinə götürmək barədə siqnal idi. Mən inanıram
ki, bu belə olardı (dünyanın bəzi hissələri üçün tezliklə, digərləri üçün sonra, ancaq
nəticədə bütün dünya üçün)”.
Cefferson Montiçelloda çox zəifləyəndə köhnə dostu Con Adams
Massaçusetsdə ölüm ayağında idi. Onların hər ikisi öz ömürlərinin mərkəzi cəhdini