69
hissəsi göstərirdi ki, o, təmsilçilik idarəetməsinin təbiətini və onun uğurlu
fəaliyyəti üçün lazım olan şəraitləri nəzərdə tutur. Onun üçüncü ehtiraslı vədi
intellektual azadlıqda təcəssüm olunurdu.
Cefferson Virciniyada mülkiyyətin az sayda böyük torpaq sahiblərinin
əlində cəmləşdirilməsinə imkan verən qanunları ləğv etmək yollarını arayırdı. O,
inanırdı ki, mülkiyyət insanın anadan olması ilə qazandığı təbii hüquqlar sırasına
daxildir və bu qaydalı şəkildə mövcudluq hüququ mənasını verir. Bir neçə il sonra
Fransada iqtisadi vəziyyəti
müşahidə etdikdən sonra o, yazırdı:
“Hər bir ölkədə olduğu kimi burada da becərilməyən torpaqlar və işləməyən
yoxsul adamlar vardır. Bu aydındır ki, mülkiyyət qanunları təbii hüquqa təcavüz
etməyə qədər genişlənmişdir. Yer, adama onun işləməsi və onun üstündə yaşamaq
üçün dayaq məkanı kimi verilmişdir. Bu, fərasəti həvəsləndirmək üçündür, biz
onun müsadirə olunmasına icazə veririk, biz ona qayğı göstərməliyik ki, hər bir
işçi bu müsadirədən çıxarılan paylarla təmin edilsin. Əgər biz əmək üçün
fundamental
hüququ tətbiq etməsək, yer istifadəsiz qalana çevriləcəkdir”.
Bu hüququ inkar edən cəmiyyət ədalətli ola bilməz, bu heç arzu olunan
respublika hakimiyyətindən istifadəyə də bənzəməz.
Virciniya üçün təklif olunan təhsil sistemi Ceffersonun respublika idarəçiliyi
ilə bağlı olan planın digər bir hissəsi idi. Aşağı (ibtidai) məktəblər bütün əhaliyə
savadlılıq verəcəkdi. Bu, azad mətbuatla birlikdə ictimai rəyi məlumatlandırmaq
üçün vacib idi. Yuxarı məktəblər təbii kübarlığı liderlik səviyyəsinə qaldıracaqdı,
bu isə təmsilçi hökumət üçün vacib idi. Bu vaxt alimlik ləyaqət əsasında
mükafatlandırılmaqla, təhsil imkanının iqtisadi imtiyazlarla eyniliyinin qarşısını
alacaqdı. Cefferson inanmırdı ki, cahil adam ictimai işlər barədə rasional və
məsuliyyətli qərarlar verə biləcəkdir. O, adamların qabiliyyət sahəsində də bərabər
olmasına inanmırdı. O, güman edirdi ki, fövqəl qabiliyyətlərə malik olan adamlar
təbii olaraq ictimai vəzifəyə yarayırlar və onun təhsil sxemi belə bir niyyəti
güdürdü ki, həmin adamlar iqtisadi şəraitlərindən asılı olmayaraq öz istedadlarını
inkişaf etdirə bilsinlər. Ceffersonun virciniyalı sirdaşları hərtərəfli azad ictimai
təhsil sisteminə hazır deyildilər. Planlaşdırdıqlarından yalnız birini o, Virciniya
universitetinin timsalında qoruyub saxlamışdı.
Virciniya qanununda üçüncü və ən mühüm islahat dini azadlıq üçün nəzərdə
tutulan tədbirlər idi. Bu islahat çox acı və qızğın müqavimətlə qarşılandı və 1786-
cı ilə kimi qüvvəyə minmədi. Bu vaxt isə Cefferson Fransada idi.
Virciniyada olduğu kimi bir sıra ştatlarda vahid kilsə qurulmuşdu, digərləri
isə protestantlara görə azaldılmışdı. Virciniya qanunu nəzərdə tuturdu ki, ştatla
kilsə arasındakı ənənəvi əlaqəni bütünlüklə yox etsin. Qanun ictimai vergi vasitəsi
ilə hansısa dini dəstəkləməyi qadağan edirdi. Cefferson bu qanunu müəyyən
dərəcədə öz andının icrası kimi qiymətləndirirdi: “Adamların şüuru üzərində
tiraniyanın istənilən formasına qarşı əbədi düşmənçiliyə mən Allahın mehrabı
qarşısında and içmişəm”.
Üç il qanunvericilikdə işlədikdən sonra Cefferson 1779-cu ildə Virciniya
ştatına qubernator seçildi və bu vəzifədə iki il işlədi. Vəzifənin məsuliyyəti çox,
səlahiyyəti isə az idi. 1780-1781-ci illərdə Virciniya Britaniya qüvvələrinin