Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri va uning o’zbekistondagi xususiyatlari reja

Raqobatni qo'llab-quvvatlash. Raqobat bozot tizimini yolga qo'yuvchi asosiy mexanizm hisoblanadi. Bu ishlab chiqaruvchilar va resurs taklif etuvchilami iste'molchi erkinligini ta'minlash yo' lidagi katta kuchdir. Raqobat sharoitida, xaridorlan katta ustunliklarga ega, bozor ularning foydasiga ishlaydi va ishlab chiqaruvchilar ularning yo'rig'icha yurishga majbur. Agar sanoatni monopoliya boshqaradigan bo'Isa, voqea boshqacha tus oladi. Taklifni nazorat qilib bilan, monopoliyachi yuqoridan ko'ra balandroq narxlami joriy etishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi erkinligi iste'molchi erkinligidan ustunlik qiladi. AQShda hukumat monopoliyaga qai'shi kurashish va idora qilish orqali monopoliyani nazorat qilib boradi. Bir necha tarmoqlar tabiiy monopoliyachi tarmoqlar hisoblanib, unda texnologiyadan shunday foydalaniladiki yakka tartibdagi sotuvchigina eng kam xarajatlarga erishishi mumkin. Ba'zi hollarda, hukumat bunday monopoliyalarga yo'l qo'yib beradi, ammo shu bilan birgalikda ularning narxlarini va xizmat ko'rsatish me'yorlarini nazorat qilib tumvchi davlat kommisiyalarini tashkil etadi. Tartibga solingan monopoliyaga misol qilib, mahalliy elektr tarmog'i korxonalari, telegraf va transport tizimi xizmatlarini olish mumkin.
Deyarli barcha bozorlarda, shunga qaramay, mahsuldor ishlab chiqarishga yuqori darajadagi raqobat orqali erishish mumkin. Shunig uchun Federal hukumat monopoliyaga qarshi kurashuvchi qonunlar ishlab chiqqanlar. O'shanday qonunlardan biri 1890 yilda qabul qilingan Sherman Aktidir, unga ko’ra ma'lum turdagi monopoliyaviy suiste'mol qilishni ta'qiqlaydi va monopoliyachilami raqobatdosh mayday guruhlarga bo'lib tashlaydi. Shunday qonunlarga ko ra, misol uchun, 2000 yilda Microsoft firmasi shaxsiy kompyuterlar uchun tizimlarni boshqaruvchi bozorni monopoliyalashtirgani uchun aybdor deb topilgan edi. Lekin, Microsoft kompaniyasini tarqatib yuborishdan ko ra uni raqobatchilikdan xoli faoliyat yuritishini ta'minlovchi cheklovlar va qarorlab ishlab chiqishni ma'qul deb topildi.
Daromadning qayta taqsimlanishi Bozor tizimi o'ziga xos xususiyatga ega emas va daromadni jamiyatni xohish-istagidan ko ra ko'proq taqsimlab yuborishi mumkin. U kishining mehnati ko'proq foyda keltirayotgan bo'Isa, o'shalarga yon bosishi mumkin. Xuddi shunday tarzda, og'ir mehnat yoki meroslari orqali yer va kapital daromadga ega bolganlar ko'p miqdordagi mulkdan daromadlarini olishlari mumkin. Lekin, jamiyatning boshqa a'zolari samaradorlik qobiliyatlariga ega emasliklari bois kam ta'lim oladi va hech qanday mulk resurslarini to'plab yoki meros qilib ololmaydi. Buning ustiga, ko'p qariyalar, jismoniy va aqliy zaiflar hamda oliy o'quv yurtlarini tugatmaganlar ishsizlar yoki uniuman ta'lim olmaganlar kabi kamroq daromad ishlab topadilar. Shunday qilib, jamiyatning o'zi umumiy daromadning bir qismini turli xildagi hukumat siyosatlari va dasturlari orqali qayta taqsimlashni tanlaydilar. Ularga:

• 
  
  Ijtimoiy to'lovlar va oziq-ovqat talonlari shaklidagi beriladigan to'lovlar jamiyatning kam ta'minlangan, ishga yaroqsiz va qariyalarga nafaqalar berishda yordam bo'ladi.
  
• 
  
  Bozor intervensiyasi hukumat shunigdek bozor aralashuvi orqali daromad taqsimlanishini o'zgartirib turgan, ya'ni bozor kuchlari tomonidan o'matilgan yoki o'matilishi mumkin bo'lgan narxlarni o'zgartirib turadi. Fermerlarga mahsulot ishlab chiqarish uchun bozor narxidan yuqori narxlarni belgilab qo'yish va firmalar ishchilarga eng kam oyliklar to'lasa, bu hukumat aralashuvining ma'lum guruhlarning daromadlarini ko'tarish uchun mo'ljallangan harakatiardir.
  
• 
  
  Soliqqa tortish 1930 yillardan beri, hukumat shaxsiy daromad soliqlarini jamiyatning kam ta'minlangan qatlamidan ko'ra boy qatlamidan ko'proq ola boshlagan, bu hol yuqori daromadli hamda past daromadli kishilar o'rtasidagi soliqdan keyingi daromad farqini qisqartirishga yordam bergan.
  

Hukumatni qanday qilib daromad ini qaytadan taqsimlash qizg'in muhokamaga sabab bo'ladigan savoldir. Daromadlarni qaytadan taqsimlash o'z ichiga ham daromadlarni, ham xarajatlami oladi. Taklif etilayotgan foydalami “adolatlilik” yoki “iqtisodiy adolat mezoni” deb atash mumkin; taklif etilgan xarajatlar ishchi bajarayotgan ishga, mablag'lami to'lashga, investitsiya qilishsa va ishlab chiqarishga beriladigan rag'batning kamayishiga olib keladi va daromad hamda umumiy mahsulot ishlab ehiqarishiga to'sqinlik qiladi.