Bu cild üçün orijinal mətni 1981-ci ildə Robert L. MakKan yazmışdır. O, elə

 

---

 
 

---

V HİSSƏ: AKSİYALAR, MALLAR VO BAZARLAR
 
B
 
irləşmiş Ştatlar kapital bazarının məhsuldarlığı əfsanəvi 
səciyyə daşıyır. Tarixən və əslində hər bir əsas şəhərin nə 
zamansa mallar satılan bazarı olub, lakin 1990-cı illərdə Birləşmiş 
Ştatlarda ancaq üç əsas bazar var idi: Nyu-York ştatının Nyu-York 
şəhərində, İllinoysun Çikaqo şəhərində və Kaliforniya ştatının San 
Fransisko şəhərində. Yerli bazarlar Massaçusetsin Boston şəhəri 
və Pensilvaniyanın Filadelfiya şəhəri kimi şəhərlərdə mövcud idi, 
lakin belə bazarlarda ticarət məhdud idi. 
Birləşmiş Ştatlarda kapital bazarı kapitalizmin həyati gücünün 
mənbəyi olan çoxlu məbləğdə pul təklif edirdi ki, zavodlann, 
fabriklərin, tədqiqat laboratoriyalarının və idarə binalarının, 
təyyarələrin və gəmilərin tikilməsini maliyyələşdirsin. Ədalət naminə 
demək lazımdır ki, əgər Birləşmiş Ştatlarda kapital bazarları mövcud 
olmasaydı, onlar bu bazarları ixtira etməli olardılar. Şon illərdə səhm 
bazarları vasitəsilə və başqa yollarla xeyli kapital əldə edilməsinə 
baxmayaraq, əmtəə bazarlan dəfələrlə sübut edib ki, yeni mübarizə 
aparan kompaniyalar üçün onlar pul artıran alət olmaqdan ötrü 
faydalıdır. 
Deyilənə görə, kapital bazarları o zaman məhsuldar olur ki, 
satıcıların təklif etdikləri geniş çoxçeşidli mallarla alıcılann həmin 
malları almaq üçün təklif etdikləri geniş tələbləri arasında tə’cili bir 
uyğunluq yaranmış olsun. Əslinə baxsan, bu, texnologiyanın 
problemidir. Müasir bazarlar, xüsusən, Nyu-York və Çikaqo bazarları 
hər gün milyonlarla sövdələşmə prosesi icra etmək üçün çox ciddi 
şəkildə kompüterləşdirməyə bel bağlayırlar. Lakin bu, digər tərəfdən, 
bir qədər də ən’ənə və təerübə ilə bağlıdır. Əmtəə bazarı əsasən bir 
dəllalın sözünə başqa bir dəllalın inanması üzərində qurulur. Dəllallar 
isə, öz növbəsində, onların təmsil etdikləri alıcılann onlara olan 
inamından asılıdır. Bir sıra hallarda bu inamdan sui-istifadə edirlər. 
Lakin son yanm əsr ərzində federal hökumət ticarət münasibətlərinin 
aydın və vicdanlı aparılmasına və verilən və’d və sözlərin səmimi 
olmasına nail olmaq işində çox ciddi bir rol oynamışdır. 
Bu fəsil əmtəə bazarının necə işləməsini aydınlaşdırmağa can 
atır. Fəsil ilk növbədə kiçik alıcıların və mal satıcılarının mövqeyindən 
çıxış edərək, yazılmışdır. Lakin bu kiçik müştərilə 
92 

---

AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS COIIƏTLORİ
 
rin alıcı tələblərinə cavab verə biləcək tə’xirəsahnmaz bazar yaratmaq 
işinə qarışmaq qabiliyyətini görmək çətin deyil. 
Bu bazarın da quruluş prinsipləri bütün başqa bazarlarda olduğu 
kimidir. Hər bir alıcı üçün satıcı olmalıdır. Almaq arzusunda olan 
adamlar satanlardan çox olduqda, qiymət artmağa doğru meyl edir; 
almaq arzusunda olan az və satmaq arzusunda olanlar çox olduqda, 
qiymət aşağı düşməyə meyl edir. 
Səhm payları sahibliyi o qədər genişdir ki, səhmdarlar bir gün, 
yaxud hətta bir saat ərzində bazarda asanlıqla varlana bilərlər. 
İnvestorlar müxtəlif yollarla mə’lumat alırlar. Əgər onlar bazarlar 
bağlanana qədər gözləmək istəyirlərsə, onlar, sadəcə olaraq, gündəlik 
iri qəzetlərin bazarlara həsr olunmuş səhifələrinə baxaraq, bazarlarda 
dünənki ticarət nəticəsində nələr baş vermiş olduğunu öyrənə bilərlər. 
Müxtəlif göstəricilər olur ki, bu göstəricilər bazar fəaliyyətinin geniş 
şəkildə ölçüsünü verir, hətta fərdi mallar da sadalanır və elə buradaca 
ticarətdən əldə edilmiş səhmlərin sayı göstərilir və bütün ticarət günü 
ərzində son qiymət, aşağı və yuxarı qiymət də göstərilir. Müəyyən 
televiziya proqramları biznesin bazar hərəkatlarının tə’xirəsalınmaz 
inkişafına verilişlər həsr edir. Fərdi səhmlərin qiymət inkişaflan 
haqqında istədiyi anda mə’lumat almaq üçün tə’kid edənlərə telefon 
xətləri ilə kompüterləşdirilmiş xidmətlər, demək olar ki, tə’xirə 
salmadan birbaşa evə xəbər verəcəkdir. 
İnvestorlar eyni zamanda tez-tez fərdi səhmdar kapitallarında, 
ümumiyyətlə, bazarlarda hərəkatların və gələcək haqqında 
fərziyyələrin təhlilinə həsr edilmiş jurnallara və həftəlik yeniliklər 
bülletenlərinə də abunə yazılırlar. 
Bir dəfə bir kompaniya öz ilkin səhmini ictimaiyyətə satıb və bu, 
bazarda azad ticarət şəklində edilib, bunun qiyməti alıcıların 
ödəyəcəkləri və satıcıların götürəcəkləri ticarət aparıldığı gün ərzində 
alver məzənnəsinə uyğun olaraq, müəyyən edilir. Bu, sadəcə olaraq, 
tələb və təklif məsələsidir. Beləliklə, qiymət mal alan və satan 
adamların hamısının ümumiləşmiş fikridir. Adamlann nə qədər ödəyə 
biləcəklərinə tə’sir edə biləcək amillərə aşağıdakılar daxildir: 
•
 
Ümumi milli iqtisadiyyatın vəziyyətindən asılı olan ümumi biznes 
iqlimi və təmayülü və xalqın buna olan inamının vacibliyi; 
•
 
Səhm buraxan kompaniyanın əldə etdiyi və yaxud alacağını güman 
etdiyi mənfəətin məbləği və onun maliyyə şəraiti; 

---

V HISSO: AKSİYALAR, MAI.LAR VO BAZARLAR
 
•
 
Kompaniyanın yüksəliş və tənəzzülə uğrama normaları; 
•
 
Uzun müddət ərzində kompaniyanın öz rəqibləri ilə uğurlu 
yarışmaq qabiliyyəti; 
•
 
Məhsul və xidmət kütləvi xarakter daşıyırmı, bazarda bu məhsula 
maraq artırmı və ya azahrmı; 
•
 
Ümumi gəlir norması və ya səhmlər üçün bazar qiyməti; 
•
 
Kompaniyanın təklif etdiyi gəlir normasının alternativ 
investisiyaların gəlir norması ilə müqayisədə faizi. 
DiviDENDLƏRiN 
t^vvəllər müxtəlif kontekstlərdə qeyd edildiyi kimi, kompaniya 
ZƏRURİLİYİ 
V^pul qazanarkən, adətən, qazancının bir hissəsini dividendlər şəklində öz 
səhmdarlarına verir. Tipik şəkildə gəlirin 50 faizinə yaxın məbləğ ödənir. Bu o 
deməkdir ki, əgər kompaniya il ərzində 20 milyon dollar qazanc əldə edirsə və əgər 5 
milyon səhm payı varsa, onda bu kompaniya dividendlərin 10 milyon dollar 
məbləğində olmasını e’lan edə bilər və qazancın ikinci yarısını tə’xirəsahnmaz 
proseslərə və/yaxud genişlənməyə sərf edə bilər. Deməli, əgər kompaniyada 5 milyon 
səhm varsa, onda hər səhmdar hər pay üçün 2 dollar almalıdır. Əgər birinin səhm payı 
100-dürsə, dividend 200 dollar olmalıdır. Riyazi hesablamaları bir qədər də dərinə 
aparsaq, əgər satılmış səhm hər paya 40 dollar olubsa və 2 dollar dividend fayda 
veribsə, onda hər bir pay üçün gəlir faizi 5 faiz olacaqdır. 
İLLİK HESABAT 
 
[
 
ər bir səhmdar investisiya qoyduğu kompaniya haqqında hər 
il illik hesabat alır. Bu illik hesabatlar son 20-30 il ərzində 
çox dəyişmişdir. Sabiqdə tipik hesabat əvvəlki illərlə heç bir 
müqayisə aparmadan kompaniyanın vəziyyəti haqqında ümumi 
müzakirələrdən ibarət olardı. İndi isə hər bir əsas korporasiya çox 
mükəmməl hesabat verir. Onlar oxumaq üçün asan olan 
diaqramlar və nəticələr verirlər ki, bunlar da son onillik dövrü 
əhatə etməlidir. Ümumxalq hesabatı verən şirkət yoxlamaların 
nəticələrini nümayiş etdirdikdən sonra, təsdiq edir və zəmanət 
verir ki, gətirilən rəqəmlər və verilən məTumatlar ümumi şəkildə 
qəbul olunmuş hesabat əsaslarını əks etdirir. Bu məTumata əlavə 
olaraq, kompaniyanın icraçılarından tələb olunur ki, onlar 
kompaniyada qoyduqları səhmin qədərini açıb desinlər. Bütün 
94 

---