Bu fəsildə Əmirəl-möminin əleyhis-salamın xütbələri, fərmanları seçilib və bura o böyük şəxsiyyətin

فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ «Bəndələrimizdən bəziləri öz nəfslərinə zülmkardırlar və onlar batil yola düşür və pis işlər görürlər. Bəziləri yaxşı və pis işlərində mötədildirlər. Bəziləri də Allahın izni və fərmanı ilə yaxşı işlərdə öndədirlər».

4 Çünki cəhalətin özü mənasız iddialarda bulunmaq, yalan söyləmək və Allaha inanan insanlara əziyyət vermək kimi bir sıra digər nadanlıqlara gətirib çıxarır.

5 Təqvaya əsaslanan etiqad möhkəmdir və düşmənin təbliğatı nəticəsində aradan getməz. Təqvasız olan, kiçicik səbəbdən məhv olan və quruyan əkin və əməldən fərqli olaraq, təqva əsasında edilən əkin, əməl fitnə-fəsadın istisindən qurumayacaqdır. Allah-təala Qur’ani-Kərimin Tövbə surəsinin 109-cu ayəsində buyurur: أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ «Öz dininin bünövrəsini təqva və günahdan çəkinmək üzərində qurub Allahın razılığını istəyən yaxşıdır, yoxsa dininin bünövrəsini axan selin altını boşaltdığı və dağılmaq ərəfəsində olan çayın kənarında qoyan? Deməli, o Cəhənnəm atəşində çöküb məhv olacaqdır.»

1 Çünki şər onun öz tərəfindəndir, özünü ona düçar edib. Allah-təalanın Qur’ani-Kərimin Nisa surəsinin 79-cu ayəsində buyurduğu kimi: مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِكَ «Sənə çatan yaxşılıqlar Allah tərəfindəndir, sənə çatan pisliklər isə sənin tərəfindəndir. Günahların və pis əməllərin buna səbəb olub.»

1 Sözünü və əməlini haqqa qarşı qoyan, iylənmiş su kimi zərərli olan şeyləri topladı. Çünki iylənmiş zərərli su susuzluğu yatırmamaqdan əlavə müxtəlif xəstəliklərə də səbəb olur.

2 Hörümçək milçəyi ovlamaq üçün ağzının suyu ilə tor hördüyü, bu tor, möhkəm əsası olmadığına görə, xəfif bir küləyin əsməsi ilə dağıldığı kimi həmin şəxsin mənasız sözləri də doğru-dürüst əsası olmadığından cüzi bir irad tutmaqla aradan gedər, söylədiklərində tərəddüdə qalar.

1 Cəhalətinə görə bilmir və bildiyini iddia edir. Ona məlum olmayanın başqalarına da məchul olduğunu və heç bir həll yolu olmadığını güman edir.

1 Belə isə bir məsələnin hökmünü ziddiyyətlə bəyan etmək nə üçündür? Qazılar qazısının bütün bu ziddiyyətlərin düzgünlüyünü təsdiq etməsi nəyə əsaslanır?!

1 Bu cümlə Allah-təalanın Nəhl surəsinnin 89-cu ayəsində buyurduğunun məzmunudur. Orada buyurur: وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ «Sənə hər bir şeyi bəyan edən Qur’anı göndərdik».

2 Çünki insan kəlamı ləfz və məna cəhətdən səhvsiz və xətasız deyil. Qur’anda məna cəhətdən bir-birini inkar edən və nəzm fərqi kimi ziddiyyətlər tapılmaması onun insan tərəfindən deyilməməsinə dəlildir. Bu bəyan olunanlardan o da məlum olur ki, Allahın Rəsulu hökmlərin çatdırılmasında nöqsana yol verməyib və Allahın kitabına olan cəhl və nadanlıqdan başqa heç bir şey qazıların ziddiyyətinə səbəb olmayıb. Əlbəttə, belə şəxslər hökm verməyə layiq deyillər.

3 O böyük şəxsiyyət nitqində Müaviyə ilə müharibədə iki hakimdən danışırdı və bu zaman Həzrətin səhabələrindən biri ayağa qalxaraq dedi: «Bizi iki hakimi qəbul etməkdən çəkindirib sonra ona icazə verdin. Bilmirik, bunlardan hansı biri daha yaxşıdır». Sonra Həzrəti-Əmir əlini əlinə vuraraq buyurdu: هَذَا جزآءُ مَنْ تَرَكَ الْعُقَدَةَ «Bu heyrət və sərgərdanlıq öz işlərində düşüncə və ehtiyatı əldən verərək məni iki hakimin dediklərini qəbul etməyə məcbur etdirən sizlərin cəzanızdır». Əş’əs Həzrətin məqsədini başa düşməyərək Onun «bu məsləhətdən uzaq qalaraq, ehtiyatı əldən verdiyimə görə mənim cəzamdır» deyə buyurduğunu güman etdi.

1 Həzrət Əş’əsi etiraz etdiyinə görə deyil, onun sahabələri arasında olmasına baxmayaraq, nifaqdan əl çəkməməsinə, həmişə ikiüzlülük etdiyinə görə lənətləmişdi. «Münafiq şəxs lənətə layiqdir» Allah-təalanın Qur’ani-Kərimini Bəqərə surəsinin 159-cu ayəsində buyurduğu kimi: إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَـئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ - yəni, Kitabda camaat üçün bəyan etdiyimizdən əlavə, göndərdiyimiz aydın və yolgöstərən nişanələri gizlədənləri Allah və bütün lənət edənlər lənətləyirlər.

Bəzi tarixçilərin əsərlərində Əş’əs və atasının Yəmən parçası toxuduqları göstərilir. Uzun müddət fasiləsiz parça toxumaq əqli çatışmazlığa və səfehliyə gətirib çıxartdığından Həzrət onu bu adla məzəmmət etmişdir. Bəzi kitablarda isə qeyd olunur ki, o, Kində qəbiləsinin böyüklərindən idi. Yol gedərkən lovğalığından çiyinlərini atardı. Belə hərəkətə isə ərəb dilində «حِياكَة» deyirlər Həzrət də buna görə onu məzəmmət edir. Hər halda nitqinin bu hissəsində Əş’əsin əqli çatışmazlığını məzəmmət etmişdir.

2 O, küfr zamanı Murad qəbiləsi tərəfindən öldürülmüş atasının qanını almaq üçün etdiyi müharibədə məğlub olaraq əsir götürülmüşdü. Nəhayət, üç min dəvə fidyə verərək əsirlikdən azad oldu. Ondan sonra yetmiş kişi ilə Həzrət Peyğəmbərin qulluğuna müşərrəf olaraq İslam dinini qəbul etmişdir. İslam dövründə əsir olmağının səbəbi isə budur ki, Həzrət Peyğəmbərin vəfatından sonra mürtəd oldu. O vaxt Həzərmoutda yaşayırdı. Həmin məntəqənin əhalisinin zəkat verməsinə mane oldu və Əbu-Bəkrə bey’ət etmədi, sonra Əbu-Bəkr Ziyad ibn Lubəydi bir dəstə ilə onunla döyüşə göndərdi. Əş’əs qalaların birində mühasirəyə düşənə qədər onlarla vuruşdu. Ziyad isə onunla sərt davrandı. Onun və ona tabe olanların suyunu kəsdi. Sonra Əş’əs özü və on nəfər qohumu üçün pənah istədi ki, barələrində hökm çıxartmaq üçün onu Əbu-Bəkrin yanına aparsınlar. Pənah aldıqdan sonra Ziyadı və qoşunlarını qalaya buraxdı, onlar qalaya daxil olan kimi oradakıları öldürməyə başladılar. Onlar dedilər: «Siz bizə pənah vermisiniz». Ziyad dedi: «Əş’əs özü və on nəfərdən başqa heç kəs üçün pənah istəməyib» Beləliklə də, onları öldürdülər. Ziyad Əş’əsi və on nəfəri əsir götürüb Əbu-Bəkrin yanına göndərdi. Əbu-Bəkr onu bağışladı və Əbu Quhafənin qızı, öz bacısı Ümmü Fərvəni ona ərə verdi. Ondan üç övladı oldu: Məhəmməd, İshaq və İsmayıl. Məhəmməd ibn Əş’əs həmin şəxsdir ki, sonralar Kərbəlada Seyyidüş-Şühədanın qanının tökülməsində iştirak etdi. Xülasə, Əş’əs ağılsızlığı üzündən öz qövmünü ölümə verdiyi üçün İmam bunları buyurdu.

1 İnsanları hidayət və agah etmək insanın əli ilədir, belə isə mələklərin sizə nazil olub İlahi əhkamı təbliğ etməsini gözləməməlisiniz.

1 Belə isə bunlar Osmanın qanını almağa qalxmamalıdırlar, çünki özləri də qatildirlər. Varis deyillər ki, onun qanını tələb edə bilsinlər.

2 Mənim də Osman kimi müsəlmanların, fəqirlərin malından istədikləri hər bir şeyi onlara verməyimi umurlar, lakin mən belə etməyəcəyəm, onun bid’ətini qaytarmayacağam.

3 Bu cümlədə məqsəd o Həzrəti müharibəyə dəvət edənin-istər Təlhə, ya Zubeyr və ya istərsədə Aişə olsun- alçaqlığını bəyan etməkdir.

4 Allah-təalanın mənimlə onlar arasında hökm etdiyi ilə və onlara tamamladığı höccətiylə razıyam. Allah onların niyyətlərindəki fəsaddan və işlərindəki zəlalətdən agahdır. Allahın höccəti dedikdə Onun düşmənlərlə vuruşum haqqında olan əmri nəzərdə tutulur. Qur’ani-Kərimin «Hücurat» surəsinin doqquzuncu ayəsində buyurulduğu kimi:وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ - Yəni, əgər möminlərdən iki tayfa bir-birilə vuruşsa, onlar arasında sülh yaradın. Əgər bu iki tayfadan biri həddini aşsa, zülm etsə və sülhə razı olmasa, həddini aşanlarla vuruşun ki, Allahın hökmünə qayıtsınlar, onun əmr və fərmanına itaət etsinlər. Beləliklə də, əgər haqqa qayıdıb, vuruş­maqdan əl çəksələr, onlar arasında bərabər səviyyədə sülh yaradın və ədalətli olun ki, Allah ədalətliləri sevir. Bununla o Həzrət Allahın əmrinə razı olduğunu bildirir.

1 Hər bir kəs Allah-təalanın? hikmət və ədalət əsasında onun üçün təyin etdiyindən bəhrələnər. Qur’ani-Kərimin «Zuxruf» surəsinin 32-ci ayəsində buyurulduğu kimi: نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا - yəni, dünya həyatında onlara çatacaq şeyləri aralarında bölmüşük. Hicr surəsinin 21-ci ayəsində buyurulur: وَ إِن مِّن شَيْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ - yəni, elə bir şey yoxdur ki, onun xəzinələrindən bizdə olmasın. Lakin biz ondan ancaq müəyyən olunmuş qədər endiririk.

1 Beləliklə, yoxsul və kasıb şəxs öz taylarında, yaxınlarında mal, gəlir yeri və ya övlad cəhətdən üstünlük görsə, onların paxıllığını çəkib günaha düşməməli, onlarla pis rəftar etməməli, onların qarşısında əyilməməlidir. Ehtiyacsızlığını izhar edib qəm-kədəri qəlbinə buraxmamalıdır. Alçaqlıq və xarlığa səbəb olan işlərin baş verməməsi, abır-həyasını və şərəfini yaxşı qorumaq üçün çalışmalıdır. Həmişə udmağını gözləyən uduzmuş qumarbaz kimi şad olub, nemətin çoxalmasını gözləməlidir.

1 Çünki yaxşı ad onu eşidən qohum və ya yadın onun bağışlamasını dua etmələrinə səbəb olar. İrs isə yalnız irs sahibinə bəhrə verər. Deməli, yaxşı ada görə var-dövlət xərcləmək insan üçün varisə sərvət saxlamaqdan daha yaxşıdır. Bu cümlədə göstərilir ki, insanlar malını qohumları üçün xərcləməkdən çəkinməməli, onlara yardım etməli, əllərindən tutmalıdır.

1 Onların Yəməndən çıxma səbəbi belə idi ki, Yəmənin şəhərlərindən biri olan Sənada Osmanın dostlarından bir dəstəsi yaşayırdı və onlar məsləhət əsasında Həzrət Əmirə bey’ət etmişdilər. İraq əhalisi o Həzrətə qarşı çıxdıqda, Misirdə Məhəmməd ibn Əbu Bəkr öldürüldükdə, Şam əhalisinin həddini aşmağı və zülmkarlığı çoxaldıqda onlar fürsət ələ keçirib Osmanın qanını almaq adı ilə Übəydullah ibn Abbas və Səid ibn Nəmrana qarşı çıxdılar. Bu xəbər o Həzrətə çatdıqda bir məktub yazaraq onları hədələdi. Onlar da cavabında yazdılar ki, bizim itaət etməmiz üçün Übəydullah və Səidi bu şəhərdən kənarlaşdırmalısan. Sonra İmamın məktubunu Müaviyəyə göndərərək onu bu hadisədən xəbərdar etdilər. Müaviyə fitnəkar və qaniçən bir şəxs olan Bosr ibn Əbi Ərtatı onlara tərəf yolladı. O, Sənaya daxil olduqda Übəydullah və Səid Abdullah Səqəfini öz yerlərinə qoyub oradan qaçaraq Kufəyə gəldilər. Bosr Abdullah Səqəfini qətlə yetirdi. Bu iki nəfər Kufədə İmamın hüzuruna gəldikdə Bosr ibn Əbi Ərtatla döyüşmədikləri üçün o Həzrət onları qınadı və məzəmmət etdi. Onlar döyüşməyə gücləri olmamasını üzr kimi göstərdilər.

1 Deməli, Həzrət Peyğəmbərin müqəddəs vücudunun səbəbinə o cür pis həyat, əqidə və bütün çətinliklərdən xilas olub, dünya əhli arasında böyüklük və ucalıqla məşhurlaşdınız. İndi isə O böyük şəxsiyyətin canişininə və haq olan xəlifəsinə düşmən kəsilib itaətsizlik etməniz layiqli işdirmi?.

1 Hadisənin mahiyyəti qısaca olaraq bundan ibarətdir ki, Həzrət «Cəməl» müharibəsi başa çatdıqdan sonra Kufəyə təşrif gətirdi. Orada Müaviyəyə məktub yazaraq, onu bey’ət etməyə çağırdı və məktubu Cərir ibn Abdullah Bəcəlliynən göndərdi. Cərir Şam şəhərinə daxil olub məktubu Müaviyəyə verdi. Müaviyə məktubu oxuyandan sonra dərin fikrə getdi. Cavabını qaytarmaq üçün Cəriri məəttəl saxladı, Şam şəhərinin əhalisindən bir dəstəsini çağırtdırıb, Osmanın qanının intiqamının alınması barədə onlarla söhbət etdi. Onlar Müaviyənin fikri ilə razılaşdılar, ona yardıma hazır olduqlarını bildirdilər. Daha sonra qardaşı Utbə ibn Əbu-Süfyanla bu barədə məsləhətləşdi. Utbə dedi: «Bu işdə Əmr ibn Ası köməyə çağır. Çünki sən onun fitnəkar, düşüncəli və tədbirli olmasını bilirsən». Sonra Müaviyə Əmr ibn Asa məktub yazaraq tərifli sözlərlə onu tərifləyib özünə köməyə və Osmanın qanını almağa dəvət etdi. Əmr məktubunun cavabında yazdı: «Məktubunu oxuyub məqsədini başa düşdüm. İslam dinindən çıxıb azğınlığa düşməyə, sənin ardınca getməyə, o dərəcədə fəzilətli, yüksək məqamlı və şücaətli Əli ibn Əbu Talibin üstünə qılınc çəkməyə hazır deyiləm. Ey Müaviyə, sən Osmanın ölümü ilə Şam şəhərinin hakimliyindən uzaqlaşdırılmısan və onun intiqamını almaq yolu ilə xəlifəliyi ələ keçirmək istəyirsən. Belə hiylələrinlə mənim kimiləri aldada bilməzsən. Sənin yolunda öz dinimdən dönüb canımı qoya bilmərəm». Müaviyə məktubu oxuduqda rüşvətsiz onu razı sala bilməyəcəyini başa düşdü. Bilirdi ki, o, Misirin hakimi olmaq istəyir. Ona Misirin hakimliyinə vəd etdi. Əmr də axirətini dünyasına dəyişərək Müaviyəyə qoşuldu. Buna görə də Həzrət bunları buyurur.

1 Mizmar atların yarış və cıdırı üçün hazırlanan müddətə deyilir. Belə ki, yaxşıca kökəlməsi və güclü olması üçün atın yemini artırırlar. Daha sonra, artırdıqları yemi adi normasına çatana qədər, tədricən azaldırlar ki, at xamlığını çıxarsın və yarış günü üçün hazır olsun.

2 Mizmar dövründə hər kəs özünü saleh əməllər, gözəl əxlaqla adət etdirib tərbiyələndirsə, sabah imtahan meydanında önə keçərək cənnəti qazanacaqdır. Səhlənkarlıq edib qəflətdə olan isə sabah xar və xəcalətli olub oda daxil olacaqdır.

3 Çünki ehtiyac və iztirab içində olan bəşər Allahın razılığını qazanmaq üçün xalis niyyətlə canı dildən çalışır. Buna görə də Həzrət Allahı daha az yad etdiyiniz rahat və əmin vaxtlarınızda da ondan qəflətdə olmamağı buyurur ki, bu xəbərsizlik peşmanlığa səbəb olur.

1 Ən kiçik mənfəət üçün çalışdıqları halda Behişt kimi ən böyük nemətlərdən qafil olan, cüzi zərərin qorxusundan çoxlu yollara əl atdığı halda, Cəhənnəm böyüklükdə atəşdən çəkinməyən insanlar heyrətlidir.

2 Qur’ani-Kərimin Bəqərə surəsinin 197-ci ayəsində buyurulur: