Burunğı zamanda İdilde (Volga) bir Toqtamış degen han bolğan. Onıñ da Qutluqaya biy degen bir quşçısı bar eken. Toqtamış han avcı quşman av etmekni pek seve eken. Yaz kelse han ordusında asıl da oturalmay eken

Salıq salıp köp halqnı

Urıp söktiñ, Nuraddin.

Beş biyeden bir qulun

Sen tilediñ, Nuraddin.

Çınğız tahtın oğurlap

Qa, neylediñ, Nuraddin?

Tüştiñ qara tulpardan

Maliymen nasıl ketersiñ?

Şindi esap soraylar —

Esapnı nasıl etersiñ?

Onda Nuraddin ayttı:

Beş-beş oba, beş oba

Belgi tiksem-yurt içün.

Yurt sıñırın atlağan

Qıbla bilen sırt içün.

Beş biyeden bir qulun

Men istesem — süt içün.

Qalan, salıq kestirsem —

Senday arsız bet içün!

Kemal ulı kök Canbay,

Keri sözlü it Canbay,

Öz etkeniñ oylaçı,

Tiliñni tıyıp söyleçi!

T iliñni pıçaq sırtı bilen kesermen

Tañlayıña nal qızdırıp basarman!

Eki cağıñ eki yaqqa ayırıp 

Şorbalığıñ (ağzıñ) cırtarman!

Soñ Qadırberdi sultan yerinden turdı da, söyledi: "Cigit ekensiñ, Nuraddin sultan, aferim sağa! Men babamnı beşbaş etkeniñe bek öküne edim. Şindi kördim ki, onı cigit kişi yeñgen eken. Aysa, ökünçim ketti, sağa da biz yazıq ettik. Senmen mende suç yoq — suçman qavğa babalarımız arasında. Beriñiz Nuraddin sultannıñ tulparını — ketecek yoluna cigitçesine at minip ketsin!" — dedi. Soñ, nukerler Nuraddinge onıñ qara tulparını ketirdiler, atlanmağa yardım ettiler. Nuraddin atlandı ketti. Bir daa körse — babası Edige bir at mingen, qolunda dal qılıç — keleyatır. Edige kördi — oğlu Nuraddin at üstünde sallana, eki tizinden qan aqa-sıza keleyatır. Onda Edige ayttı: "Vay, ulım! Şu qadarlıq edimi alıñ?" — dedi. Soñ, o at salıp bardı, tüştü Qadırberdi sultannıñ askeri arasına — oñuna soluna qılıç salladı. Bir qaç askerni kesti, yaraladı. Soñ taqatı bitti qart kişiniñ — aylandırdı atını, qaçtı. Qadırberdi sultan quvdı. Edige bir köyge daldı, evler arasına siñdi. Soñ tüşti attan, kirdi bir evge. Qadırberdi sultan da qolda qılıç — daldı şu evge onıñ artından: "Papaznıñ başın öz qolumman keseyim!" — dedi. Edige ise qamasını alıp, qapı artında beklep turdı. Qadırberdi kirip, onı körgence, Edige bas etti qamanı onıñ qursağına — içeklerini eşti. Qadırberdi yıqıldı. Edige atıldı tışarı, mindi atına — qaçtı.

Endi Toqtamışnıñ, Qadırberdi sultannıñ aytuvlı mırzaları yetişip keldiler — kördiler ki, Qadırberdi sultan öleyata. Qadırberdi olarğa yatqan yerinden söyledi: "Mağa kim Edigeniñ başın alıp kelse, qan qarışqısı onıñkidir!" — dedi. Mırzalar at salıp, Edigeni quvıp kettiler. Kete-kete kördiler: Edigeniñ at izi Çegerli gölde qamış içinde bitken. Qamışqa kirgen at izleri yoq, amma qamıştan çıqkan at izleri bar. Mırzalar: "Bu nasıl bola?" — dep qarap qaldılar. Soñ Canbay ayttı: "Bu Edige bek tilki adamdır — bu da onıñ merafetlerinden biridir. Men bellesem, o atını qamış içine art-artqa berip kirsetkendir. Siz Barın mırza, Şırın mırza, azır turıñız!

Men Edigeni bir tolğayım (çıñ man sırın açayım)! — Eger Edige qamış içinde bolsa, o mıtlaq seslenir", — dedi. Canbay tolğadı:

Özüñden artıq cav körseñ:

— Tur, atayım! — der ediñ.

Özüñden eksik cav körseñ:

— At, turayım! — der ediñ.

Er Edige daa savmı?

Bar bolsañ çıq, qarayım!

— At! — deseñ men atayım.

— Tur! — deseñ men turayım.

Onda qamış içinden Edige seslendi:

Toqtamışnı öldirdim,

Oğlunıñ çırağın söndirdim.

Öçüm, açuvım qandırdım —

Endi qalğanından kim qorqa!

Şay dep, at çaptırıp, qılıç oynatıp qamışlıq içinden çıqtı, mırzalar oña ücüm ettiler. Barın mırza Edigeniñ başını qılıçnen kesti. Başı tığırıp tüşti yerge, qatalap ketti. Amma Edigeniñ başı söylendi:

Barın, sağa men nettim?

Sizçün devlet, yurt küttüm.

Biriñ eki bolmasın!

Yurtıñ, qarañ qalmasın!

Hanlar hanın men yıqtım,

Han bolıp sen de qalmazsıñ! Süt yerine qan töktiñ,

Qanımnı tögip ne ettiñ!

Qazan, Qrım, Ajdarhan (Astrahan)

Soyumnı sorap qalğanda,

Ne bolğanın anda körersiñ! dep qarğadı.

Barın mırza aldı Edigeniñ başını — Qadırberdi sultandan onıñ qan qarışqısını alacaq. Şırın mırza oña: " Ber, Edigeniñ başın men tutayım, sen üstüñni qandan arındır!" — dedi. Barın mırza berdi Edigeniñ

başın Şırın mırzağa. Şırın mırza Edigeniñ başın qoluna alğanınen tuttı qaçtı. Ketirip Edigeniñ başını Qadırberdi sultannıñ aldına saldı. Qan qarışqısı Şırınğa boldı. Şırın mırza ükümdar boldı. Barın mırza edi — mırza olıp da qaldı. Tap soñu Barın mırza ayttı:

Qarışqısı Şırınnıñ —

Barınğa qısmet etmedi.

* * *

Öldi, bitti Edige —

Merafeti bitmedi.

İdil yurtı devrildi,

Yav üstüne yav keldi.

Edige aytqan kün keldi.

Çınğıznıñ qoyğan han dağı

Qan dağına aylandı.

Altın Ordu tarqaldı,

Han sarayı qalmadı.

Qrım, Qazan, Ajdarhan

Ayrı-ayrı il boldı.

Ayrı sözlerge añlatuv

aduv — duşman 

aymaq — qabile

atalıq — han oğlunıñ terbiyecisi; hannıñ yardımcısı, keñeşçisi

bal, balboza — baldan yapılğan esirtkili içimlik

berindi — bir de bir ükümdarğa boysunğan kişi (poddannıy)

beşbaş — az quvet ile yapılğan çapul, çapqınlıq (nabeg malımi silami)

bıdayaq — bayquş soyundan bir quş (yastrebinaya sova)

Canbay — Toqtamış hannıñ veziri

zırıh — kölçuga, latı, pantsır

yırtı — dobıça

ker biye — açıq qaverenki tüste (kauraya) baytal qazaq — öz erkine çölde yaşağan adam

qancuğa — eger artına bir şey bağlamaq içün mahsus pekitilgen sıcımlar (toroka)

Qutluqaya — Toqtamış hannıñ quşçısı, manğıt uruvından olğan

maday — avam halqtan olğan kişi (prostolüdin)

nuker — hannı qorucı askerler (hanskaya gvardiya)

savru — atnıñ art ayaqlarınıñ töpesi, töşü (krup)

salar — atnıñ arqasında ald ayaqlarınıñ töpesi, küreginiñ üstü

samur — sobol

suluv — güzel, dülber

töre — çıqarılgan qarar, qanun; hanlar yaki yuqarı tabaqalarğa mensüp (çelovek iz znati)

Toqtamış — 1380-ci yıldan başlap akimlik etken Altın Ordu hanı, Cüçi

han nesiliniñ devamcısı Çınğız — Çınğızhan (1155—1227). O 1206-cı yıldan Monpol imperiyasınıñ hanı olğan. Asiyağa, Şarqiy Avropağa arbiy seferler yaiqan, çoq yerlerni zapt etken şunqar — çoqusı "sunğur" dep adlanğan quş (kreçet)
malümat "Asabalıq" elektronik sitesinden alınıp makineli transliterator vastasıyle kirilceden latin yazısına aqtarıldı: