Burunğı zamanda İdilde (Volga) bir Toqtamış degen han bolğan. Onıñ da Qutluqaya biy degen bir quşçısı bar eken. Toqtamış han avcı quşman av etmekni pek seve eken. Yaz kelse han ordusında asıl da oturalmay eken
Yüklə 211,15 Kb.
|
|
kirip, sağa selâm ayta, sen qıbır etmiysiñ. Eñ yaş korucı kirgende bel üstü atılıp turasıñ. Niçün şay etesiñ?" — dey. Toqtamış han: "Yeq, hayır, men iç yerimden turmayman!" — dey. Bikesi oña: "Men aysa sağa seniñ bel üstüne tura ekeçiñni isbat etermen", — dedi. Soñ bir kün han özüniñ körüniş odasında qorucılarnı qabul etkende, bikesi hanğa duydırmay onıñ halatınıñ etegini tüyreviçnen minderge tüyrep saldı. Birer-birer qorucılar kirip, saba hayır ayttılar hanğa. Han qıbır etmedi. Eñ soñunda Qobuq ul kirdi. Han uçıp tura keldi. Artından astındaki minder de köterildi. Soñ han qaniy boldı ki, Qobuq ul kirgende o yerinden tura eken. Qobuq ul çıqıp ketken soñ, han bikesinden: "Seniñ aytqanıñ çın eken, men yerimden tura ekenmen. Bunıñ sebebini bilmiysiñ mi?" — dep soradı. Bikesi: "Men bellesem, sağa bu Qobuq uldan bir yamanlıq kelecek, sen de onı içiñ bilen duyasıñ", — dedi. Toqtamış han söyledi: "Bizden atalıqqa bir yamanlıq ermedi ki, niçün onıñ nesilinden bizge yamanlıq kelecek?" — dedi. "Men bilmiymen, amma seniñ yeriñden uçıp tura kelgeniñ — bu zaya şey tugul. Mında bir sın bar", — dedi bikesi. Han da oña: "Aysa, bunı atalıqqa duydırmay tındırsaq bolmazmı?" — dedi. Bikesi: "Aşıqma! Sen daa açıq-aydın bilmiysıñ ki, o sağa yavmı, elmi (dostmı). Belki sağa eldir, dostuña qarşı turacaqtır. Başta men onıñ bizge yavmı, dostmı ekenin anıqlap alayım", — dep cevap berdi. Soñ hannıñ bikesi bir bardaq qatıq uyuttırdı, ketirip hanğa berdi. "Yarın erten şu bir bardaq qatıq yanıñda tursın. Sen, Qobuq ul kirip kelgende bardaqnıñ üstünde qaymağını parmaq bilen burıp alıp qap da, bardaqnı Qobuq ulğa ber. O, qatıqnı qarıştırmay içip bolmaz, niçün deseñ qatıq bavurdayın tığız uyuğan. Baqayıq, o qatıqnı nasıl etip qarıştırır eken?" — dedi. Ana soñ ertesi künü otuz doquz qorucıdan soñ saba hayırğa Qobuq ul kirdi. Han qatında turğan bardaqnı aldı da, üstündeki qaymağını parmağınen burıp alıp qaptı. Soñ bardaqnı Qobuq ulğa uzattı: "İç qatıqnı, Qobuq ul!" — dedi. Qobuq ul bardaqnı aldı, yanından qamasını çıqardı, qamanıñ temirinen qatıqnı qarıştırdı, bardaqnı köterip içti. Qobuq ul ketken soñ bikesi hanğa: "Seniñ qatıq üstünde qaymaqnı parmaq bilen burıp alıp qapqanıñ: — Men seniñ başıñnı mına bulay etip burıp alırman! — degeniñ edi. Qobuq ul bunıñ manasını añladı. Sağa dost bolsa, o qatıqnı qamasınıñ sapı bilen qarıştırır edi. Amma o qatıqnı temiri bilen qarıştırıp: — Sen menim başımnı burıp alğance, men seniñ içekleriñni qancal bilen mına bulay etip qarıştırırman! — degen boldı. O sağa el tugul eken, o sağa yav eken, duşman eken", — dedi. Toqtamış hannıñ er vaqıt yanında yürgen bir candaşı bar edi. O kişi Keneges uruvından edi. Hannıñ epsi avalesini o yapa, er vaqıt hannıñ yanında bulunğanı içün, oña Canbay dey ediler. Şindi han Canbaynı qatına çağırdı, söyledi: "Sen mağa bir kişi tap. O, sın bilgen, çıñlap tolğamağa (sır açmağa) bilgen cırav (çıñcı, keday) bir kişi bolsın. Şeklengen bir adamım bar", — dedi. "Aysa, men sizge Şulubaynıñ qızı Tomalay Aruvnı alıp keleyim. Dünyada ne qadar tolğavcı kişiler bar — olarnı şu qız bile", — dedi Canbay. Soñ o barıp, Tomalay Aruvnı hannıñ sarayına alıp keldi. Tomalay Aruv ayttı: "Han azretleri! Siziñ keregiñizge yaraycaq, gizli şeyni açıq etip bere bilecek, çıñlarıman sır açıp sizge duşmanıñıznı tutıp bere bilecek kişi bar", — dedi. Han soradı: "Kimdir o kişi?" Tomalay Aruv ayttı: "O kişi sarttır, Hıva Buhar yerinde yaşaydır: Yüz doqsannı yaşağan Azuvları boşağan İyegine inci salıp Çiy cibekmen qurşağan Kumuşten qapaq yaptırğan Arışqa monçaq taqtırğan Samurdan ton cabınğan Tüm-tüz colda abınğan Otuz hannı ozdırğan Uç yüz kölmek tozdırğan Atqa miner alı yoq Araba miner emeli yoq Saçları ap-aq qıravdır Adı Sabra cıravdır, — dedi. Ol zaman han Canbayğa ayttı: Sen menim Canbayımsıñ Qaranlıq gece Ayımsıñ Keneges elniñ ötüsiñ Kep biyeniñ sütüsiñ Arbağa cegip eki tay Bar ketir onı, Canbay! — dedi. Ana şindi Toqtamış han Sabra cıravnı ketirmege eki at yekken qoşar araba yiberdi. Canbay belini tartıp buvdı, qoşarğa töşek-yastıq aldı, sal qayıqman İdilni keçti, qamçı sallaştırıp Hıva Buhar yurtuna yöneliş aldı. Bu arada Sabra çıñcı remil tökip (fal baqıp) otura edi. O, remilge baqıp qarısına ayttı: Hazarnıñ sırt yağından Ulus Cuçı hanından Sıptay süyrü bork kiyip At quyruğın şart tüyüp Eki boz at cektirgen Arabağa güller töktirgen Arışqa demir qaqtırğan Qoldıqqa dua taqtırğan Atları qamçı zorından Entigip corta, yeledir Sabra degen cıravğa Bir imansız keledir, — dedi. Şay degencek Canbay kelip çıqtı, Toqtamış hannıñ selâmınen ricasını Sabra cıravğa yetkizdi. Toqtamış hannıñ adını eşitken son, Sabra cırav yerinden uçıp turacaqday boldı, turalmadı. Canbay oña qol berdi, tursattı, qoltuğına kirip, alıp barıp qoşarğa oturttı. Atlarnı aydaştırıp, İdil betke yol aldılar. İdilni keçken soñ Toqtamış han olarnı qarşılap çıqtı, ordu-kentke alıp keldi. Han çıñcınıñ: Qoltuğına kirdi, dey Törden orun berdi, dey Qonaq aşı bermege Qona-meze qurdı, dey Han cıravğa qol berdi Bal savutın bol berdi Emen saplı qademen Üç-dört kere bal (buza) berdi Oñ yaqtan berdi bir qade Sol yaqtan berdi bir qade Qart qadeni aldı, dey Boşatıp aldına saldı, dey Baldan başı aylanıp Çala sarğuş boldı, dey. Bal büyrekke tüşti, dey Büyregi balğa pişti, dey Sabra çıñcı saydan, sayğıdan, baldan, sözden başı aylandı, esirdi. Onda Toqtamış han Canbayğa buyurdı: "Ayt oğa, çıñlasın!" — dedi. Sabra cırav çıñladı: Bayraçlı uzun aydar Köse bay "Men de cıravman", — dey eken, Bolsa bolğay. Aqsırğanda qobuz qoparır Cütkürgende may çıraqnı avdarır May çıraqnı cağayım degeçi Cıyında bala-çağa yuqlap qalır Qobuzğa tel tartayım degeçi Aqay apayın süyrer de, tarqalır. Toqtamış han Canbayğa: "Ayt oğa, bizge kerek şeyni aytsın", — dedi. Sabra cırav tolğadı (çıñ aytıp sır açtı): İdilde boldı sekiz han Cayıqta boldı doquz han Bosağası som altın Üykeni edi Çınğız han Ufaq hannıñ irisi İri hannıñ ufağı Qartbabañ da han edi Berimge saran edi Alımı qattı bolsa da Berimi senday tugul edi.
Ey padişam, ey hanım! Qıynavğa saldıñ qart canım Hıvadan kelgen sartıñman Bir ölecek qartıñman İçe, içe toymayman Yaş canını qıymayman "Tolğa!" — deysiñ, taymaysıñ "Ayt!" — deysiñ de qoymaysıñ Aytmağa tilim barmaydır Aytmasam da bolmaydır Büyük bolsın sıy, hanım Cigitlerni cıy, hanım Çağır ketir, köriyim Aslın aytıp beriyim. Onda Toqtamış han Canbayğa ayttı: "Aysa sen bar, ayt, daa mal soysınlar, daa qazan assınlar. Sen özüñ bar da, Arğın mırza, Barın mırza, bir de Qobuq ulnı mında alıp kel!" — dedi. Soñ episi şey han aytqanday boldı, dernek (qonuşuv) pek balaban boldı, pek çoq yigitler toplandı. Canbay bardı, Qobuq ulnı taptı: "Sen bilesiñmi, bu halq ne içün cıyıla?" — dedi. Qobuq ul ayttı: "Bilmiymen", — dedi. "Aysa sen bunı bil! Sen Edigesiñ, Qutluqayanıñ ulısıñ, hannıñ duşmanısıñ. Bu Sabra cırav seni tolğap-tolğap, (sırıñ açıp) hanğa bildirecek. Olar sağa ağuvlı bal berip, seni öldirecekler. Sen bal tolu savutnı alğanda onı aseletten burnuña ur. Soñ "Burnum qanadı!" dep savutnı birevge ber de, özün çığıp qaç. Şindi barıp kirip oturacaqsıñ", — dedi Canbay. Ana endi Arğın mırza, Barın mırza, bir de Qobuq ul Sabra cıravnıñ qarşısına oturtıldılar. Soñ Sabra çıñcı cigitlerniñ birine söz qattı: "Han sağa batırlığıñ körset dese, batırlıqnı qalay etersiñ? — dep soradı. Cigit ayttı: Yazda irkken suv bolıp Qalağa (şeerge) taşıp kirermen Qavdannı alğan ot bolıp Köylerge ot berirmen Sırttan esken boraday Askerin quvar, sürermen Malın-barqın basar da Ketirip hanğa berirmen Dal qılıçım köterip Arslan bolıp ötermen, — dedi. Onda Sabra çıñcı savutqa bal toldırıp uzattı: "Aferin, Arğın mırza, dızman cigit ekensiñ! Köter balnı!" — dedi. Arğın mırza savutnı alıp, balnı köterip içti. Endi Sabra qart cigitlerniñ ekincisine söz qattı: "Birev hanıña duşman bolsa, sen oğa netersiñ? — dedi. Barın mırza ayttı: Hanğa duşman fitneci Elge, yurtqa cav bolır Fitne duysa cüregim Lav eter de, qav bolır Alğaq-bulğaq boynuna Sert çılbırım bav bolır Başın kesip ketirsem Han cüregi dav (küçlü) bolır Han cüregi dav bolsa Elim-künüm (halqım) sav bolır Elim-künüm sav bolsa Cigit adım çav (namlı) bolır. Sabra çıñcı ekinci savutnı toldırıp bu cigitke berdi: "Aferin, Barın mırza! Sadıq cigit ekensiñ! Köter savutnı!" —dedi. Barın mırza balnı alıp, simirip içti. Endi ise Sabra qart Qobuq ulğa qaradı: " Birev sağa duşman bolsa, sen oğa ne etersiñ?" — dedi. Qobuq ul ayttı: Arsayıp atqa minermen Kedegesin bölermen Öz qanına toydırır Qazançını tölermen Mañrağan qoyday etermen Borkday kiyip ketermen Qırğıy bolıp uçarman Çağaraqtan qaçarman Bir kün bola kelir de Babam öçün alırman Eger degenim etmesem Atamnıñ aram ulı balırman. Onda Sabra cırav tolğadı: Arğın ul da, Barın ul Batır eken Qobuq ul Qolları uzun körüne Mergin eken Qobuq ul Erini (dudağı) yufqa körüne Sözge usta Qobuq ul Parmağı cezday mayışqan Çeber eken Qobuq ul Saçı Ayday balqığan Asıl eken Qobuq ul Beti nurday tökülgen Töre eken Qobuq ul Ensiz-sansız at salıp Süre kelir Qobuq ul Qutluqaya qanını Soray kelir Qobuq ul Aylanmağan keñ yurtqa Belgi tiker Qobuq ul Biriktirgen toprağıñ Yırtıp söker Qobuq ul Qaşıqlap cıyğan malıñnı Çömüçlep saçar Qobuq ul Qapıda turar bolsañız Pencereden qaçar ol Eger men kişi tanısam — Qutluqayanıñ ulı Edigedir şu Qobuq ul! — dedi de, Sabra çıñcı üçünci savutnı toldırıp Edigege berdi: " Köter savutnı, Edige!" — dedi. Edige savutnı aldı, abdırap içecekdayın bolıp onı burnuna urdı: "Canbay, tut savutnı! Burnum qanadı!" — dedi de, savutnı Canbayğa tuttırıp, yavluğını burnuna basıp, tışarğa atılıp çıqtı. Toqtamış han ökürdi: "Tutıñız Edigeni!" — dedi. Duv-v etip cigitler episi qapı-pencereden tışarğa atılıp, atlarına çaptılar. Edige endi atına mingen, toz koparıp qaça edi. Cigitler atlarına ırğıp minecek bolıp bir-biriniñ artından yerge yıqıldılar, episiniñ egerleri avup tüşti. O deseñ, episiniñ ayılı (eger qayışları) kesilgen eken. Toqtamış han da tışarğa çıqtı, amma batırlarınıñ bu alını körip, çırayı qap-qara kesildi. Soñ Canbayğa aylanıp: "Canbay! Niçün qaçırdıñ Edigeni?" — dep qıçırdı. "Onı men qaçırmadım!" — dedi Canbay. Toqtamış han hışımlandı: "Edigeni sen qaçırdıñ! Atlarnıñ ayılların sen kestiñ! Mağa duşmanlıqnı sen ettiñ! Edigeni bugün tapıp ketir! Ketirmeseñ özüñ, bala-çağañ, qarı-qurtqañ — episine qılıç! Söz bitti!" — dedi. Canbay cılay-cılay atına mindi, eki de ulını qatına ayaqdaş aldı da, Edigeniñ peşinden quvıp ketti. Edigeniñ izinden ketip, İdil qıyırına keldiler. Körseler — Edige endi suvnıñ öte yağına keçken edi. Özenniñ bu qıyırından turıp Canbay ayttı: Qaytsana, Edige, qaytsana, Hanğa savluqman qal aytsana, Kenarı yufqa sarı qademen Bal beredir, içsene! Özenniñ öte yağından turıp Edige ayttı: Qaytmam da, Canbay, qaytmam da! Hanğa savluqman qal aytmam da! Kenarı yufqa sarı savutman Bal berse de, içmem de — Erinim yara bolğandır. Canbay ayttı: Qaytsana, Edige, qaytsana! Hanğa öpkeñni aytsana! Saları anıñ sandalday, Savrusı ülken töbeday, Ayağı terek, boynu erek At beredir, minsene! Edige ayttı: Qaytmam da, Canbay, qaytmam da! Hanğa öpkemni aytmam da! Saları anıñ sandalday, Savrusı ülken töbeday, Ayağı terek, boynu erek At berse de minmem de — Putıma çıban çıqqandır. Canbay ayttı: Qaytsana, Edige, qaytsana! Hanğa hayırlı söz aytsana! Han sağa tüymesi som altın, Bir körmesi biñ altın, Eteginden yeñi uzun Ton beredir, kiysene! Edige ayttı: Qaytmam da, Canbay, qaytmam da! Hanğa hayırlı söz aytmam da! Han mağa tüymesi som altın, Bir körmesi biñ altın, Eteginden yeñi uzun Ton berse de kiymem de — Boynuma yara çıqqandır. Canbay ayttı: Qaytsana, Edige, qaytsana! Hanğa: — Bağışla! — dep aytsana! Han sağa sarı sansardan Bork beredir, kiysene! Köksüñde zırh, at minip, Uruşlarğa atlanıp, Handan altın maaş alıp, Dünya sefasın sürsene! Edige ayttı: "Qaytmam da, Canbay, qaytmam da! Hanğa: — Bağışla! — dep aytmam da! Han mağa sarı sansardan Bork berse de kiymem de — Başıma müyüz çıqqandır! Köksümde zırh, at minip Uruşlarğa atlanıp Handan altın maaş alıp Dünya sefasın sürmem de: Keñ dünyadan ne fayda, Tar etik ayağım sıqqan soñ? Canbay Edigeniñ qaytmaycağını añlağan soñ, ökürip ağladı: "Sen qaytmasañ, han menim özümni, bu ullarımnı, qarı-kurtqa, soy-sopımnı — episini qılıçman çalacaq. Aysa, sen özüñmen mınav eki ulımnı da ala ket — bareme bular sav qalsınlar", — dedi. Canbaynıñ ulları urbalarını başları üstüne bayladılar, atlarını cügeninden cetip suvğa tüştiler, yaldap özenniñ öte yağına keçtiler. Soñ atlarına minip, qılıçlarını çıqarıp, Edigege ücüm ettiler. Edige qaçtı, birevini oqnen urdı, ekincisi qorqıp, toqtadı. Edige onıñ üstüne at çaptırıp kelip qılıçınen başını qaqıp aldı. Canbay İdilniñ bu cağasında turıp, ullarınıñ acınıqlı ölümini körip, ökür-ökür ağladı. Edige ayttı: Kemal ulu kök Canbay! Keri sözlü it Canbay! Sen qaranıñ ulısıñ Pul bergenniñ qulısıñ Qayt endi, Canbay, qayt endi Hanıña bu sözüm ayt endi: — Şu ketişte ketermen Temirhanğa yetermen Temirhan mağa qol berse, Hudayım mağa yol berse, Şy Toqtamış hanıñnı Ayaq astı hor etermen! — dedi de, atına qamçı urıp ketti. Canbay suv keçip, eki ulınıñ ölüsini aldı, cılay-cılay hanğa keldi. Soñ Toqtamış han inandı, Edigeni Canbay qaçırmadı dep. Soñ Toqtamış han atalıqnı çağırttı. "Atalıq! Men sizni süye edim. Özümden yüksek saya edim. Men sizni atalıq tuttım, tonğuçım Celâlnı sizge adaq ettim. Siz ise mağa hiyanet ettiñiz: Qutluqayanıñ yılan balasını menim üyüme ciberdiñiz. Men endi bilmiymen kimge işanmağa, kimge arqa tayamağa. Siz endi ketiñiz," — dedi. Atalıq çıqtı ketti. Soñ onıñ ulları, olar beş cigit ediler, babalarına ayttılar: "Endi bolacaq şey boldı. Endi han bizni de duşman tuttı, endi bizge de bu yurtta yaşayış bolmaz. Aysa, biz de keteyik Edigeniñ artından: ya devlet başımızğa, ya quzğun leşimizge", — dediler. Kettiler, İdilni keçip çölde Edigeni taptılar. Soñ altı qardaş bir uruv bolıp, çadır qurıp, ot yaqıp, avcılıq etip, aş pişirip eglendiler. Bir kün olar aş pişirip otura ediler, bir daa qarasalar — bir atlı, bir kiyikni quvıp keleyata. Edige aman atına mindi, kiyikniñ yolunı kestirip çıqtı. Kiyik bir tınış turaqsadı, şay degence, atlı yetip keldi oq mezgiline (mesafesine). Edige de yetip keldi oq mezgiline. Ekevi de nişanğa alıp attılar — Edige kiyikni aldından urdı, o kişi artından urdı. Eki oqnıñ demir ucları bir-birine kelip tireldiler. O kişi attan tüşti. çekti kiyikni özüne. Edige de attan tüşti, çekti kiyikni özüne. O adam dedi ki: "Bu menim avım, men onı bermem sağa!" Edige dedi ki: "Yeq bu menim avımdır! Men de bermeymen sağa!" Şay dep çekkeleşip tura ediler, soñ Edigeniñ ağaları yetip keldiler. O adam
Soñ Edige ağalarına ayttı: "Biz sığınaq istep, Temirhanğa baracaq bola edik, amma özümizni nasıl tanıtacağımıznı bilmeymiz. Mında Kabertin Temirhannıñ qızın alıp qaçqan. Eger Kabertinniñ artından ketip Temir hannıñ qızını qurtarsaq, bizge Temirhanğa barmaq qolay bolacaq", — dedi. Şu an atlanıp olar qalmıq askeriniñ artından kettiler. Ketip barayatır ediler — aldlarına bir yılan çıqtı. Quvdılar yılannı, kördiler: altı başı bar, bir quyruğı bar. İılan qaçtı, barıp beş yuvağa soquldı. Bir başı kirdi, bir başı tışarıda qaldı. Yılannı öldirdiler. Kene kete ediler — bir yılan daa rastkeldi. Quvdılar yılannı, kördiler: altı quyruğı bar, bir başı bar. Yılan qaçtı, barıp bir yuvağa soquldı. Başı kirdi, artından altı quyruğı da kirdi. O yılannı öldiralmadılar. Biraz daa yürdiler, soñ Edige toqtaldı, aylanıp ağalarına söyledi: "Bu yılanlardan bir ders aldıñızmı?" — dedi. Ağaları: "Yeq, bir şey añlamadıq", — dediler. Edige söyledi: "Birinci yılannıñ altı başı, bir quyruğı bar edi. Bir başı kirdi yuvağa, beş başı kirmedi — biz yılannı öldirdik. Ekinci yılannıñ bir başı, altı quyruğı bar edi. Başı yuvağa kirdi, altı quyruğı da onıñ artından kirdi — biz yılannı öldiralmadıq. Bundan şunı añlamaq kerek ki, biz altımız da baş bolsaq, bir iş bitiralmamız. Birimiz baş bolayıq da, qalğanımız quyruq bolayıq," — dedi. Ağaları: "Aruv ayttıñ! Senden artığımız yoqtır — sen baş bol!" — dediler. Şay etip, Edige olarğa baş oldı. Ana şay etip, olar qalmıqnıñ izinden ketip, Kabertinniñ askerini kördiler. Edige ağalarına: "Siz bu yerde qalıñız, men barıp Kabertinniñ askerine qoşulayım. Askerden bir qona artta yuriñiz — olar bugün gecelegen yerde siz ekinci gecesi qonıñız. Men onda aşçı, qazancı bolmağa tırışırman. Qazancı bolsam, sizge yemek qaldırırman ocaqta," — dedi. Şaytip, ağaları qaldılar, Edige ise gece barıp, Kabertinniñ askerine qoşuldı. Şindi Temirhannıñ qızı Berdibikege askerniñ birisi gizli mektüp ketirdi. Babası Temirhan qızına: "Qızım! Men Kabertin üstüne qılıç salıp, seni qurtarayım degence, o seni öldirir. Şindi seni Kabertinden qutqarsa, Edige qutqaracaq. Edige Toqtamış handan qaçqan, bizge kele eken. Şindi Kabertin askerine qoşulğan. Edigeni tanıcaq bolsañ: o biñ kişimen qoşulıp otursa da, eñ yüksek yerde oturır. Em asla taqır yerde oturmaz — ille astına ya çekmen salır, ya börküni salır, ya da qavdan (quruğan ot) yulqıp salır — iç taqır yerde oturmaz. Edigeni bundan tanırsıñ," — dep yazğan. Berdibike mektüpni oquğan soñ çadırdan çıqıp, asker arasında köz kezdirip, Edigeni qıdırdı, ayırdı etalmadı. Soñ aqşam boldı, askerler episi yattı. Kaberdin de yuqlamağa yattı. Berdibike çadırdan çıqtı, kördi ki: alçaraq boylu, qara sınlı, çımrı tenli, keskin baqışlı bir asker qavdan yulqıp tübüne salğan — otura bularnıñ çadırı yanında. Berdibike bardı onıñ qatına, oña söz qattı: "Sen kimsiñ? Niçün çadırdan köz üzmey oturasıñ?" — dedi. Asker ayttı: "Meni siziñ çadırğa qaravul saldılar," — dedi. Berdibike: "Yalan aytasıñ. Kabertin çadırğa qaravul salmay, niçün deseñ o birevden qorqmay. Sen Edigesiñ, men bilemen", — dedi. "Ebet, men Edigemen," — dedi o. Berdibike yalvardı: "Edige! Meni qutqar Kabertinden!" — dedi. "Sen ayt, o meni qazancı etip salsın, o yağını özüm qararman", — dedi Edige. Ekinci künü Berdibike söyledi Kabertinge: "Seniñ qazancılarıñ şorbanı datsız pişireler. Men bezdim olarnıñ aşlarından," — dedi. Kabertin ayttı: "Aysa, özüñe yarağan adamnı qazancı sal," — dedi. Soñ Berdibike: "Aysa, mına bu tatar pişirsin şorbanı", — dep Edigeni körsetti. Şay etip, Edige qazancı, yani aşçı oldı. Endi er aqşam Edige ocaq tübüne türlü-türlü aşlar köme, ağaları onı çıqarıp aşaylar: "Ana endi aşımız bar, işimiz de bolır," — dep quvanalar. Olar Kabertinniñ askeri artından iyerip kele bereler. Soñ bir kün Edige Berdibikege söyledi: "Ayt Kabertinge, atları otnı yatıp otlasın, suvnı yürip içsin," — dedi. Berdibike ayttı Kabertinge: "Seniñ atlarıñ otnı yürip otlay, aşağanı ayağına kete, tavlanıp bolmaylar. Kelir babam, basar seni — seniñ atlarıñ uruşqa yaramaz. Ayt askeriñe — atlar otnı yatıp otlasın, suvnı barıp özenden içsinler," — dedi. Kabertin buyurdı askerlerine: "Atlarğa ot çalıp beriñiz, olar yatıp aşasın. Künde eki kere İdilge suvlaqqa alıp barırsıñız," — dedi. Askerler Kabertin buyurğan kibi etti, ot çalıp atlarğa berdiler. Soñ atlar suvsadı. Şindi askerler episi atlarını suvarmağa İdilge kettiler, duraqta birev qalmadı. Kabertin de kirdi çadırğa, yattı yuqladı. Edigeniñ metiy arabağa yekip şorbalıq suv taşığan bir baqıravuq boz atı bar edi, başqa at qalmağan edi. Mindi baqıravuq bozğa, aldı oq-yayını, keldi çadır yanına. Yuqlap yatqan Kabertinni kösterip, Berdibikeden: "Bunıñ bütün teni temir zırh içindedir, oq kirer yeri barmı eken?" — dep soradı. "Oq kirer yerini körmedim. Tek eki qoltuq tübünde teşikleri bardır," — dedi Berdibike. "Aysa, köter qolunı yoqarığa men atayım!" — dedi Edige. Berdibike Kabertinniñ qolunı köterdi, Edige oqnı teşikke attı, oq barıp Kabertinniñ yüregine kirdi. Soñ ekisi mindi baqıravuq boz atqa — qaçacaqlar. Kabertin can talaşıp çadırnı yıqtı, uzattı qolunı, tuttı baqıravuq atnıñ quyruğından, başladı onı özüne çekmege. Baqıravuq boz da ayaq tirep başladı baqırmağa — Edige nişleycegini bilmedi. Berdibike qıçırdı: "Beliñdeki qamanı al da, kes atnıñ qıl quyruğın!" — dedi. Edigeniñ esi başına keldi, belindeki qamanı aldı, kesti baqıravuq boznıñ qıl quyruğın. At bir abındı, yıqıldı. Bular tura kelgençi Kabertinniñ de canı çıqtı. Soñ Edige ayttı: "Sen mında tur, men barıp askerniñ işini bitireyim," — dedi. Bardı askerniñ yanına, kördi: askerde bir qavğa bar! "Ne içün qavğa etesiz", — dep soradı. Askerler: "Qavğa seniñ üstüñde. Bir talayımız aytamız: "Bar bolsın Edige, yürsin!" — deymiz. Bir talayımız aytamız: "Yeq bolsın Edige, ketsin!" — dediler. Edige ayttı: Bir kişi içün bir alay (polk) asker qavğa etip oturacaqmı? "Yeq bolsın Edige!" degenler bir yaq bolsın; "Bar bolsın Edige!" degenler bir yaq bolsın. Eki yaq da öz yoluna keter, vesselâm!" — dedi. Askerler ayrılıştılar. Soñ Edige öz yağını tutqan askerlerge qoşuldı da, bas etti özüne qarşı ketken askerlerge. Olarnı sançtı, kestiler! Soñ Berdibikeni yanlarına aldılar, barıp atalıqnıñ ullarını da taptılar. Edigemen Berdibike tüştiler asker aldına, yollandılar Temirhannıñ yurtuna. Şindi bular Temirhannıñ ordu-kentine yaqın keldiler, soñ mücdeciler çaptırıp, Temirhanğa kettiler. Sarayğa kelip: "Közüñiz aydın! Edige Kabertinni öldirdi, qızıñıznı qutqardı!" — dep haber berdiler. Temirhan Edigemen qızını qarşılap yolğa çıqtı: "Qızım Edigeniñkidir!" — dep ilân etti. Han balaban toy yaptı, Berdibikeni Edigege berdi. Soñ kiyevine yelemlik bağça içinde qurulğan bir sarayını berdi. Edigemen Berdibike anda yaşadılar. Sevişip, oynaşıp bir yıl qadar yürdiler, soñ bir oğulları boldı. Adını Nuraddin qoydılar. Şay degence, aradan on dört yıl keçti, Nuraddin cigit yaşına keldi. O, bir özü bolıp, erke östi, ondan ötrü aşıq oynavnı daa taşlamay edi. Şindi o eki mırza balasıman aşıq oynayata edi. Bir daa aralarında qavğa çıqtı. Nuraddin o oğlanlarnıñ birisini urıp cılattı. Soñ o oğlannıñ babası keldi, ulından soradı: "Niçün uruştıñız siz?" — dedi. O oğlan ayttı: "Biz aşıq oynaymız, o tızım ete. Bir oñabay aşığı bar — tatarlarday etip onıñ ortasını teşken, içine qurşun iritip quyğan. Şindi o aşıq çik, pik, alçı, yalçı — neday istese, onday tura. Men: "Bizde aşıq içine qurşun quymaylar, — dedim, o bizni urdı," — dedi. Mırza Nuraddinge açuvlandı da: "Ey sen, ör körmegen badraq (batrak) tatarnıñ balası! Sen bek batır bolsañ, barıp öz yurtuñda cigitlik et! Yurtuñ, malıñ qaytarıp al!" — dedi. Nuraddin urdı aşıqlarnı yerge, keldi babasına. Kelip körse, babası Edige terek tübünde yañğız muğayıp otura edi. Nuraddin keldi babasının yanına, soradı: "Babam, niçün şay tüşkün oturasıñ?" Babası Edige ayttı: "Niçün tüşkün bolmayım! Menim de yurtum bar edi, babam bar edi, halqım bar edi. Toqtamış han babamnı öldirdi, meni quvğun etti. Men mında yaşayışqa aldandım, er şeyni unuttım. Şindi yaşlığım keçip ketti — yurtumnı barıp köralmadım, babamnıñ öçüni alalmadım. Men muğaymay kim muğaysın!" — dedi. Yüklə 211,15 Kb. Dostları ilə paylaş:
|