Buxgalteriya hisobining schotlari va ularning tuzulishi

3. Buxgalteriya hisobi schyotlarini tayinlanishi va tuzilishiga ko‘ra turkum larga ajratish Buxgalteriya hisobi schyotlari o'zlarining tayinlanishi va tuzilishiga ko ra quyidagi guruhlarga boiinadi: 1) asosiy schyotlar; 2) tartibga soluvchi schyotlar; 3) taqsimlovchi schyotlar; 4) kal'kulyatsiya schyotlari; 5) taqqoslovchi schyotlar; 6) tranzit schyotlar; 7) balansdan tashqaridagi schyotlar. Asosiy schyotlar. X o‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z xo‘jalik faoliyatini olib borish uchun m aiu m miqdorda xo'jalik m ablag'lariga ega b o iish i kerak. Uning uchun buxgalteriya hisobi xo'jalik faoliyati ustidan nazorat qilish maqsadida schyotlar yordamida xo'jalik yurituvchi subyekt qanday m ablag'larga ega va ular qanday manbalardan tashkil topganligi ham da hisob-kitob munosabatlari haqidagi m aium otlar bilan ta'm inlashi kerak. Bunday vazifani asosiy schyotlar deb yuritiladigan schyotlar guruhi bajaradi. Asosiy schyotlar o 'z navbatida xo'jalik yurituvchi subyektning mehnat vositalari, aylanma m ablag'lari va muomala m unosabatlarini hisobga olish schyotlariga boiinadi. Bu schyotlam ing debetida xo'jalik m ablagiarining kelishi 146 ;iks ettirilsa, kreditida esa xo'jalik m ablagiarining ketishi, agar muomala munosabatlari xususida b o isa, schyotlaming kreditida xo'jalik yurituvchi subyekt haqining kamayishi, debetida esa xo'jalik yurituvchi subyekt haqining ko'payishi aks ettiriladi. M ehnat vositalarining hisobi «Asosiy vositalami hisobga oluvchi schyotlar» guruhiga kiruvchi schyotlarda olib boriladi. Aylanma m ablagiarn i hisobga olish uchun «M ateriallami hisobga oluvchi schyotlar», «Tayyor mahsulotlami hisobga oluvchi schyotlar», «Tovarlami hisobga oluvchi schyotlar», «Pul m ablagiari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa aylanma (joriy) aktivlar)) b o iim ig a kiruvchi schyotlar va boshqa schyotlar xizmat qiladi. M uomala munosabatlarining hisobi «01inadigan schyotlar - joriy qism» b o iim ig a kiruvchi schyotlarda va boshqa schyotlarda olib boriladi. Asosiy vositalar, aylanma m ablag'lar va muomala munosabatlarini hisobga olish uchun xizmat qiladigan schyotlar umuman aktiv schyotlar b o iib , ulaming debetida aks ettirilgan xo'jalik operatsiyalari ko'payishni ko'rsatsa, kreditidagi yozuvlar esa kamayishni ko'rsatadi. Bu schyotlaming tayinlanishi va tuzilishini yaqqolroq ko'rsatish uchun «MateriaIlami hisobga oluvchi schyotIar» guruhiga kiruvchi schyotlami misol qilib olish mumkin. Bu schyotlar xo'jalik yurituvchi subyektning xom ashyo, materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlash mahsulotlari, yoqilg'i, ehtiyot qismlar, qurilish materiallari, idish va idish materiallari, chetga qayta ishlashga berilgan materiallar, inventar va xo'jalik jihozlari va boshqa materiallami hisobga olish uchun xizmat qiladi. Hisobot davri boshida mavjud b o ig an tegishli qiymatliklar summasi bu schyotlaming debetida boshlan g ich qoldiq sifatida ko'rsatiladi. Material qiymatliklaming xo'jalik yurituvchi subyekt omboriga kelishi tegishli schyotlaming debetida va ulaming ketishi esa ulaming kreditida aks ettiriladi. «Materiallami hisobga oluvchi schyotlar» guruhiga kiruvchi schyotlarda hisobot davri oxirida qoladigan qoldiq odatda ulaming debet qismida b o iish i kerak. «M ateriallami hisobga oluvchi schyotlar» guruhiga kiruvchi schyotlar to'g'risida yuqorida qayd qilinganlar qolgan ham m a asosiy aktiv schyotlarga ham tegishlidir. Asosiy schyotlarga xo'jalik yurituvchi subyektlar x o ja lik m ablagiarining tashkil topish manbalari, holati va harakatini hisobga oladigan schyotlar ham kiradi. Bu schyotlar asosiy passiv 147 schyotlar b o iib , ular o 'z navbatida xo'jalik yurituvchi subyekt o'z m ablagiarining manbalari va ja lb qilingan yo k i qarzga olingan m a b la g ia m in g manbalarini hisobga olish uchun xizm at qiladigan schyotlar guruhiga boiinadi. X o'jalik yurituvchi subyektlar o 'z m ablagiarining manbalarini «Kapital, taqsimlanmagan foyda va zaxiralar» bo'lim iga kiruvchi «Ustav kapitalini hisobga oluvchi schyotlar», «Q o'shilgan kapitalni hisobga oluvchi schyotlar», «Zaxira kapitalini hisobga oluvchi schyotlar», «Pulini to ia b qaytarib olingan o 'z aktsiyalarini hisobga oluvchi schyotlar», «Taqsimlanmagan foydani (qoplanmagan zararni) hisobga oluvchi schyotlar», «Maqsadli tushumlami hisobga oluvchi schyotlar» va «Kelgusida qilinadigan xarajatlar va to'lovlam ing zaxiralarini hisobga oluvchi schyotlar» schyotlar guruhlarida hisobga olib boradi. X o'jalik yurituvchi subyektlarga ja lb etilgan yo k i qarzga olingan m ablag'lar manbalarini buxgalteriya hisobi schyotlar ro'yxatining «Joriv majbunyatlar» bo'lim iga va «Uzoq muddatli majburiyatlar» b o iiin ig a kiruvchi schetlar guruhini schyotlarida hisobga oladi. X o'jalik yurituvchi subyekt o'z m ablagiarining manbalari va ja lb qilingan yo k i qarzga olingan m a b la g ia m in g manbalarini hisobga olish uchun xizmat qiluvchi schyotlar guruhlarining tayinlanishi va tuzilishi tushunarli b o iish i uchun misol tariqasida «Ustav kapitalini hisobga oluvchi schyotlar» guruhiga kiruvchi schyotlaming nim aga xizm at qilishi va tuzilishi bilan batafsil tanishib chiqamiz. Ustav kapital qonun va ta’sis hujjatlari asosida tashkil qilinadi. Ustav kapitahning hajmi xo'jalik yurituvchi subyektni ta’sis etish hujjatlarida ko'rsatilgan boiadi. Masalan, aktsiyali jam iyat shaklidagi xo'jalik yurituvchi subyektning ustav kapitali hajmi jam iyat ustavida qancha summaga aktsiya chiqarilishi va sotilishi ko'zda tutilganligi bilan aniqlanadi. Agar davlat xo'jalik yurituvchi subyekti aktsiyali jam iyatga aylantirilayotgan bo'lsa, u holda davlat xo'jalik yurituvchi subyekti mulkining qiymatiga teng aktsiya chiqarib sotiladi va bu summa aktsiyali jam ivatning ustav kapitalining hajmi b o iib hisoblanadi. Shuni aytish kerakki, aktsiyaning o 'z qiymati bilan uni sotish qiymati o'rtasida farq bo iish i mumkin. Bu farq summalar emissiya daromadi sifatida alohida hisobga olinadi va u ustav kapitalining hajmini o'zgartirm aydi. 148 Aktsiyali jam iyat tuzish uchun uning ustav kapitalining hajmi ta'sis etuvchilar chiqargan aktsiyalaming umumiy qiymati 0 ‘zbekiston Respublikasi qonun va m e’yoriy hujjatlarida ko‘rsatilgan summadan kam boim asligi kerak. Aktsiyali jam iyat tuzish niyatidagi yuridik shaxs va fuqarolar avvalo ustav kapitalining hajmini aniqlaydi va shu summaga teng b o ig an aktsiyalami chiqaradi. Aktsiyalar ikki xil chiqarilishi mumkin: 1) nomli aktsiyalar, y a ’ni aktsiyani sotib oluvchining nomi yozib qo‘yib sotiladigan aktsiyalar; 2) ko'rsatuvchining aktsiyalari, y a ’ni bu aktsiyani kim ko'rsatsa. shuning aktsiyasi boiadigan aktsiyalar. Jismoniy shaxslargina faqat nomli aktsiyalami sotib olishi mumkin xolos. Aktsiyali jam iyat o'zining nizom iga ko'ra chiqargan aktsiyalarining umumiy summasini 10 foizgacha b o ig an qismini imtiyozli aktsiya sifatida chiqarib sotishi mumkin. Demak, aktsiyali jam iyat o ‘zinig aktsiyalarini oddiy va imtiyozli aktsiyalar qilib chiqarishi mumkin. Aktsiyalar obuna e io n qilib sotilishi yoki muayyan aktsiyali jam iyat ta’sis etuvchilari o'rtasida tarqatilishi mumkin. Odatda, aktsiyalar hali aktsiyali jam iyat tuzilmasidan oldin sotila boshlanishi sababli yangi tuzilayotgan aktsiyali jam iyatning aktsiyalarini aktsiya sotib olayotgan yuridik shaxs va jismoniy shaxslar muayyan aktsiyali jamiyatni ta’sis etuvchilar bilan tuzilgan shartnomaga asosan sotib oladi. Muayyan aktsiyali jam iyatning aktsiyalariga obuna boim oqchi b o ig an yuridik va jismoniy shaxslar, avvalo, sotib olmoqchi b o ig an aktsiyaning qiymati 10 foizdan kam b oim agan qismini aktsiyali jam iyatni ta’sis etuvchilaming bankdagi vaqtincha ochilgan schyotiga o'tkazishi kerak. Shundan keyingina aktsiyali jam iyatni ta'sis etuvchilar yuqoridagi yuridik yoki jism oniy shaxsga muayyan aktsiyali jam iyatning aktsiyasini sotishga roziligi to g'risidagi yozma majburiyat berishadi. Bu yuridik yoki jismoniy shaxs aktsiyaga obuna b o ig a n deb qabul qilinadi. Agar aktsiyalar obuna orqali sotilayotgan b o isa , u holda aktsiyali jamiyatni ta’sis etishga bagishlangan muayyan jam iyatni ta’sis etuvchilaming umumiy y igilishini chaqirish kunigacha har bir obunachi o ‘zi olmoqchi b o ig a n aktsiyaning qiymatini 30 foizdan kam 149 b oim agan qismini to iash i shart. Agar aktsiyalar aktsiyali jamiyatni ta’sis etuvchilar o ‘rtasidagina b o isa, u holda aktsiyali jamiyatni tuzishga muayyan jam iyatni ta’sis etuvchilaming umumiy yig'tlishini chaqirish kunigacha aktsiyali jam iyatni tuzishda qatnashuvchi har bir yuridik yoki jism oniy shaxs o '/i olmoqchi b o ig a n aktsiya qiymatining eng kam ida 50 foizini to iash i shart. Shundan keyin yuqoridagi yuridik va jism oniy shaxslarga aktsiyali jam iyatni ta’sis etuvchilar muayyan jam iyatning aktsiyadori degan vaqtinchalik guvohnoma beradi. Aktsiyali jam iyat tuzishga bagishlangan muayyan jamiyatni ta’sis etuvchilaming umumiy yig ilish i (konferentsiyasi) o ‘tkaziladi. Unda muayyan aktsiyali jam iyatning ustavi qabul qilinadi ham m a aktsiyadorlaming aktsiyalar qiymatini to ia to ia b tugatish muddati aniqlanadi va aktsiyali jam iyatning faoliyatini belgilaydigan boshqa masalalar ham ko‘rib chiqiladi. Aktsiyaning qiymati to ia toiangandan keyingina aktsiyadorga aktsiyaning o ‘zi beriladi. Agar aktsiyali jam iyatning aktsiyadori degan vaqtinchalik guvohnomasi bor yuridik yoki jismoniy shaxs ushbu jamiyatni ta’sis etuvchilaming umumiy yig'ilishi o'rnatgan muddat ichida aktsiyaning to ia kiymatini to ia b ulgurmasa, u holda muayyan yuridik yoki jism oniy shaxs o'zi sotib olmoqchi b o ig a n aktsiyaning o ‘z vaqtida toiam agan qismidan 10 foiz miqdorida qo‘shimcha summ a to iay d i yoki aktsiyali jam iyat yuqoridagi yuridik yoki jismoniy shaxsga sotmoqchi b o ig an aktsiyani avvalgi jam iyatning aktsiyadori degan vaqtinchalik guvohnomasi bor yuridik yoki jismoniy shaxsdan so‘ramasdan boshqa yuridik yoki jismoniy shaxsga sotishi mumkin. Aktsiya sotib oluvchi yuridik yoki jismoniy shaxs aktsiyaning qiymatini so‘m bilan, chet el valutasi bilan, o ‘zining mol-mulkini jam iyatga mulk qilib berish bilan, o ‘zining mol-mulkini jam iyatga m aiu m muddatga foydalanishga berish bilan yoki boshqa nomoddiy aktivlar berish bilan to iash i mumkin. Aktsiyaning qiymati qanday shaklda toianishidan qat’iy nazar aktsiyadoming qo:yilmasi so'm da hisoblanadi. Aktsiyador o 'z mol-mulkini (imorat, inshoot, asbob-uskuna va boshqa moddiy qiymatliklar ham da qimmatli qog‘ozlar) jam iyatga mulk qilib berish bilan aktsiyaning qiymatini to iasa, u holda bu molmulk keyinchalik ham aktsiyadorga qaytarib berilmaydi va ular muayyan aktsiyali jam iyatning mol-mulki b o iib hisoblanadi. Jamiyat150 ga mulk qilib berilayotgan aktsiyadoming mol-mulki qiymati aktsiyali jam iyatni ta ’sis etuvchilaming qarori bilan aniqlanadi. Aktsiyador o 'z mol-mulkini muayyan aktsiyali jam iyatga foydalanishga berish bilan aktsiyaning qiymatini to iasa, u holda bu molmulk kelishilgan foydalanish muddati tugagandan keyin uning egasi b o ig an aktsiyadorga qaytarib beriladi. Foydalanishga berilgan molmulk uchun kelishilgan muddat davomida toianishi m oijallangan ijara haqi hajmi bilan aktsiyaning qiymati to ian g an deb hisoblanadi. Bu summa ham muayyan aktsiyali jam iyatni ta ’sis etuvchilaming qarori bilan aniqlanadi. Aktsiyador nomoddiy aktivlar (patentlar, litsenzivalar va nou-xau; Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari; dastunv ta'm inot; erdan va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi; mualliflik huquqi; boshqa nomoddiy aktivlar; gudvill (firma bahosi) va boshqalar) berish bilan ham aktsiyaning qiymatini to iash i mumkin. Bu nomoddiy aktivlaming qiymati ham aktsiyali jam iyatni ta'sis etuvchilaming qarori bilan aniqlanadi. Aktsiyadorlar aktsiyali jam iyatning olgan foydasidan o'zining muayyan aktsiyali jam iyatning ustav kapitaliga qo'shgan ulushiga qarab dividend oladi. Shunday qilib, aktsiyali jam iyatniig mulki quyidagilardan iborat boiadi. 1) jam iyat ta’sis(qatnash)chilarining jam iyatning ustav kapitaliga qo'shgan mol-mulklari; 2) jam iyatning xo'jalik faoliyati natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va xizmatlar; 3) jam iyatning ishlab chiqargan mahsulotlari, bajargan ishlari va xizm atlanni sotishdan, shuningdek jam iyat xo'jalik faoliyatining boshqa turlaridan olingan daromadlar; 4) qimmatli qog'ozlardan olingan daromadlar; 5) jam iyat sotib olgan mol-mulk; 6) pul m ablagiari, chet el valutalari va boshqalar. Aktsiyali jam iyat o 'z xo'jalik faoliyati davomida sotib olgan molmulk va nomoddiy aktivlaming qiymatlari ulam i sotib olish, ulami ishlatishga tayyor holatiga keltirish bilan b o g iiq b o ig an hamma xarajatlar summasi bilan aniqlanadi. Aktsiyali jam iyatning ustav kapitaliga jam iyat ta’sis(qatnash) chilari o 'z qo'yilm alarini chet el valutalanda ham qo'yishi mumkin. 151 Bizga m aium ki, aktsiyali jam iyatning ustav kapitaliga qilingan qo‘yilmalar so‘mda aks ettiriladi. Shuning uchun chet el valyutlaridagi muomalalar shu hisob-kitob hujjatlarini to id irish kuniga O 'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o'm atilgan kursga muvofiq so'm da aks ettiriladi. Aktsiyali jam iyatning buxgalteriya balansida valuta hisob varag'i, chet el valutasidagi boshqa pul m ablag'lari, qimmatli qog'ozlar, debitor va kreditor qarzlar hisobot oyidan keyingi oyning birinchi kuniga O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o'm atilgan kursga muvofiq so'm ga qayta hisoblangan holda ko'rsatiladi. Agar hisobot oyi ichida kurs o'zgargan bo'lsa, u holda valuta hisobvarag'i, chet el valutasidagi boshqa pul m ablagiari, qimmatli qog'ozlar, debitor va kreditor qarzlaming oy boshidagi qoldig'i bilan ulaming oy oxiridagi baholanishi o'rtasidagi farq kurs fa rq i deb ataladi va u aktsiyali jam iyatning «Ustav kapitalini shakllantirishda kursning farqi» schyotida hisobga olinadi. Ustav kapitalining hajmini xo'jalik yurituvchi subyekt (aktsiyali jamiyat, m as’uliyati cheklangan jamiyat, firma) davlat ro'yxatidan o'tgandan keyin o'm atilgan tartibda ko'paytirish yoki kamaytirish uchun xo'jalik yurituvchi subyektning ta’sis etish hujjatlariga tegishli o'zgartishlar kiritilishi kerak. Shunday qilib, asosiy passiv schyotlaming kreditida hisobot davri boshida b o ig an qoldiq ko'rsatiladi. Uning kreditida kapitalning ko'pavishiga olib keluvchi xo'jalik operatsiyalari aks ettirilsa, debetida esa ustav kapitalining kamayishiga sabab bo'ladigan xo'jalik operatsiyalari aks ettiriladi. Hisobot davri oxirida qolgan qoldiq asosiy passiv schyotlaming faqat kreditida boiadi. «Qisqa muddatli kreditlar va qarzlami hisobga oluvchi schvotlar» guruhiga kiruvchi «Bankning kisqa muddatli kreditlari» schyotida xo'jalik yurituvchi subyektning bankdan

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 30-àvgustdagi «Buxgaltåriya hisobi haqida» qonun.
2. O‘zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi bo‘yicha milliy standarti
3. Gulyamova F.G. Buxgalteriya hisobidan o‘quv qo‘llanma. 2004-yil.
4. D.I. Shaulov, U.T. Kan. 2004-yilda kiritilgan yangi schyotlar rejasi asosida korxonalarda buxgalteriya hisobi. 2003-yil.
5. Korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyot rejasi. Schyot rejalarini buxgalterlik rejalari bilan qo‘llash tavsifnomalari, 2000-yil.
6. Gulyamova F.G. Buxgalteriya hisobidan amaliy qo‘llanma.
QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar — rivojlantirishning asosi. O‘zbekiston, 1995-y.
2. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. Fan, 1995-y.
3. Abakumova N.N., Podovalova R.Y. Daromadlar va ish haqi siyosati. 1999. – 224 bet.
4. Abdurahmonov K.H., Odegov Y.G. Bozor iqtisodiyotini boshqarish sharoitlarida mehnat potensialini boshqarish.T., Mehnat, 1991-y.
5. Genkin B.M. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi asoslari. 1994-y. 6. Gelbreyt Dj.K. Iqtisodiyot nazariyasi va jamiyat maqsadlari. 1979-y.