Buxoro davlat pedagogika instituti jismoniy madaniyat fakulteti jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi kafedrasi

Jismoniy mashqlar. Jismoniy tarbiyaning kishiga har tomonlama ta’sir etuvchi asosiy o‘ziga xos shaklidir. Ulardan jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarini hal etishda foydalaniladi: aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi, shuningdek, ko‘plab kasalliklarni davolashda vosita hisoblanadi. Musiqa jo‘rligidagi raqs mashqlari organizmning barcha tizimlariga ta’sir qiladi, jismoniy fazilatlar (chaqqonlik, tezkorlik va boshqalar)ni rivojlantiradi, shuningdek, harakatlar nafis, erkin, ifodali bo‘lib boradi, ijobiy emotsiyalar paydo qiladi, to‘g‘ri qomatni shakllantirishga yordam beradi. Shuning uchun raqs va o‘yinlarning xilma-xil elementlari (oyoqlarni yonma-yon qo‘yish kabilar) jismoniy tarbiya vositalari sifatida foydalaniladi. Xilma-xil faoliyat turlari (mehnat, rasm chizish, va narsa yasash boshqalar)ga kiruvchi harakatlar, agar qomatni to‘g‘ri tutishiga rioya qilinsa, shuningdek, jismoniy yuklamalar bolalarning yosh va individual xususiyatlari, sog‘lig‘ining ahvoli, jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini hisobga olgan holda berilsagina bola organizmiga ijobiy ta’sir etishi mumkin. Massaj (silash, surtish, uqalash, shapatilash, titratish) teriga ta’sir qilib kishining butun organizmiga ta’sir etadi. Teri analizatorlarining o‘tkazuvchi yo‘llari bola tug‘ilguncha yuzaga keladi, shuning uchun yangi tug‘ilgan chaqaloq teri retseptorlari orqali bo‘ladigan tashqi ta’sirni ko‘proq qabul qiladi (bolalarda 6 oygacha teri yuzasidagi retseptorlar nisbatan ko‘p bo‘ladi). Massaj qon tomiri tizimiga ham ta’sir qiladi. Terida asab kuchlari ta’siriga javob tariqasida tomir reflekslari yuzaga keladi, kapilyarlar kengayadi, qon aylanishi kuchayadi, issiqlik chiqarish ortadi. Shu ma’noda massaj organizmni issiq havodan, qizib ketishidan saqlaydi. Massaj ta’sirida yog‘ va teri bezlarining sektor funksiyasi yaxshilanadi, muskullarda oksidlanish-qaytarilish jarayoni kuchayadi va ularning qisqarish qobiliyati ortadi. Massaj limfa tizimiga ta’sir qilib, suyuqlik oqimini tezlashtiradi. Bola hayotining ilk kunlaridanoq namoyon bo‘ladigan shartsiz (tug‘ma) reflekslar uning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Agar bola qorni bilan yotqizilsa, u boshini ko‘taradi va buradi, chalqancha yotganda oldinga oladi. O‘ngga yonboshlatilganda chapga, chapga yonboshlatilganda o‘ng tomonga buriladi. Bolaning oyoq terisiga qo‘l tekkazilsa emaklay boshlaydi, orqa terisiga tekkizilsa qayisha boshlaydi. Shunday qilib, shartsiz refkkslar muskullar qisqarishini yuzaga keltiradi va ulardan bola hayotining birinchi haftasida, hali jismoniy mashqlarni qo‘llash mumkin bo‘lmagan (qo‘l va oyoqlarni bukuvchi muskullar gipertoniyasi tufayli) paytda rivojlantirish va umuman organizmga ta’sir etishda foydalanish mumkin. Sog‘lomlashtirish ta’limiy, tarbiyaviy vazifalarni to‘la hal etishning majburiy sharti: jismoniy tarbiyaning yuqorida sanab o‘tilgan barcha vositalaridan umumiy tarzda foydalanish hisoblanadi. Turli yosh bosqichlarda ko‘rsatib o‘tilgan vazifalarning amalga oshirish samaradorligi asosiy va qo‘shimcha vositalarni to‘g‘ri qo‘shib olib borgan taqdirdagina oshadi. Chunonchi, bolaning dastlabki uch oyligida gigiyena omillari, tabiatning tabiiy kuchlari, shartsiz reflekslar katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bola bir yoshga to‘lganida mas­saj, sust, sust-faol mashqlar, asosiy harakatlar (emaklash va boshqalar) dan foydalaniladi. Yoshi katta bo‘lgan sari gigiyenik omillar, tabiat tabiiy kuchlarining roli kamaymaydi, biroq uyqu, ovqatlanish va boshqalarga, ozroq vaqt sarflanadi va bir- muncha murakkab jismoniy mashqlardan foydalanish uchun zamin yaratiladi.
Jismoniy tarbiya jihozlari, inventarlari, qo’llanmalar, atributlar va o’yinchoqlardan foydalanish bolalarning jismoniy tarbiyasi samaradorligini oshiradi. Maktabgacha tarbiya muassasalarining rahbarlari pedagogik, gigiyenik va estetik talablarni hisobga olgan holda ularni xonalariga, jismoniy tarbiya zaliga, guruhlarning hovlilariga va jismoniy tarbiya maydonchasiga to’g’ri tanlab qo’yishni va joylashtirishni ta’minlashlari lozim. Bolalar bog’chasidagi tarbiyaning dastur vazifalariga muvofiq tarzda barcha asosiy xarakatlarning rivojlanishiga yordam beradigan jihozlar tanlanadi. Masalan, bolalarni sakrashga o’rgatish mashg’ulotlarida qator maxsus qo’llanmalar jismoniy sakrab o’tish uchun zarur narsalar (arqonlar, kubiklar, to’siq-baryerlar); sakrab o’tish paytida o’yinchoqlarni osib qo’yishga kerak bo’ladigan ustunlar; gimnastik yashigi — qutisi (tepalikka irg’ib chiqish, balanddan sakrab tushish); sakrash bilan bajariladigan harakatli o’yinlar uchun atributlar («Chivinni tutib ol» va boshqalar) talab etiladi. Bolalar harakatlari rivojlanishining yosh xususiyatlari va ularning jismoniy tayyorgarligiga oid bilimlarga asoslangan holda, topshiriqlarni asta-sekin murakkablashtira borish muhimdir. Masalan, tirmashib chiqishga mo’ljallangan mashqlar dastlab qiyaroq narvonchalarda, uncha baland bo’lmagan tik narvonlarda, keyinroq gimnastik devorlarda, zinali arqonlarda, langar- cho’p, arqon, piramida va boshqalarda o’tkaziladi. Muvozanatni saqlash bo’yicha o’tkaziladigan mashqlar uchun uzun arqonlar, har xil uzunlik va kenglikdagi taxtalar, taxtachalar, g’ishtlar, qiya taxtalar, qiya maydonchalar, har xil balandlikdagi gimnastik skameykalar, hovlilarda har xil balandlikda to’nka va xodalar, arg’imchoq (zanjirli, osma yoki tebranma kursi)lar zarur. Har xil maqsadlar uchun foydalaniladigan jihozlar alohida qiziqish uyg’otadi: tebranma kursilar — qirra yuzasidan yurish, tirmashib chiqish, emaklab tagidan o’tish, tebranish; gardish aylantirish, umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarish, uloqtirish (tik osilganida yoki polga qo’yilganida); qarama-qarshi devorlarga mustahkamlangan reykalar, voleybol to’rlarini, sakrab ushlash uchun shnurlarni osib qo’yishga; xatlab o’tish, tagidan o’tib yurish uchun arqonlarni osish uchun qulaydir.
Jismoniy tarbiya jihozi va inventarlari mashqlar doirasini kengaytirish, o’ziga xos harakat malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, har xil vertikal, aylanma gorizontal, harakatlanayotgan, harakatli tebranma nishonga irg’itish; halqa tashlash (har xil balandlikda joylashgan qiya joylarga, arg’imchoqlarga halqa tashlash); juft bo’lib, kichik guruh bilan mashqlar bajarish (tayoqchalar, langar cho’plar shnurlar, katta halqa). Umumirivojlantiruvchi mashqlar to’plamiga tuzilishi bo’yicha har xil harakatlarda foydalaniladigan predmetlar (lentalar, pirpiraklar, ro’molchalar, bruslar, jig’achalar, tayoqchalar va boshqalar) kiradi. Ular umumrivojlantiruvchi mashqlarning organizmga tahsirini kuchaytirishga yordam beradi. Maxsus tanlangan inventarlar va o’yinchoqlar muskulning ayrim guruhlariga maqsadga yo’naltirilgan tarzda ta’sir etish imkonini beradi. Masalan, panja va barmoq muskullarining rivojlanishiga yig’ma o’yinchoqlar, o’yinchoq vkladishlar, mayda o’yinchoqlarni, yirik munchoqlarni terib chiqish yordam beradi. Bu o’yinlar bolalarga ilk yoshdanoq tavsiya etiladi. Kattaroq yoshdagi bolalarga mozaykalar (yassi, qo’ziqorinsimon, hajmli), konstruktorlar, qoqib kiritadigan o’yinlar, «Yurkaning bo’richasi», «O’z rangini topib qo’y» (pildiroq)» «Epchil kalavachilar» va boshqalar tavsiya etiladi. Ushlashning har xil usullarini taqozo etadigan predmetlar (bayroqchalar, tayoqchalar, halqachalar va boshqalar) bilan o’tkaziladigan mashqlar ham foydalidir. Oyoq muskullarini mustahkamlash uchun g’o’lacha va tayoqchalar (o’ngga va chapga qadam tashlash), chizmachalar, halqachalar, sharchalar (barmoqlar bilan ushlash uchun), to’pchalar (irg’itish uchun), har xil konstruksiyadagi qirrali taxtachalarni qo’llaydilar. Bog’cha hovlisida yuzi har xil (qum, chim, shag’allar, bilan) qoplangan yo’llar quradilar. Jismoniy tarbiya inventarlari bilan mashq o’tkazish jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Chaqqonlikni - kublar, kegli orasidan «ilon izi» bo’lib yugurish; ko’z chamasini -soqqa o’yini, halqa tashlash, gamachok; kuchni - to’g’ri qo’llarda chilvir yoki kokilchalarni tarang tortish: bir qo’ldan ikkinchi qo’lga tortib o’tkazish orqali rivojlantirish mumkin. Jismoniy tarbiya qo’llanmalari topshiriqni aniqlashtirishga, bolaga uni ko’rsatmali, tushunarli (tayoqchani yuqori, shaqildoqni orqaga) shaklda taqdim qilish, harakatlarni egallash sifatini oshirish imkonini beradi. Ular shuningdek, mushak sezgilarini shakllantirishga, muskul kuchi hajmini farqlantirish (bosish kuchi - stol ustida halqa tashlash, «quvnoq qurbaqachalar», zarba - qo’l spiral boli; silkitish - har xil shakl va og’irlikdagi predmetlarni irg’itishga ham yordam beradi. Yaxshi tanlangan jismoniy tarbiya inventari jismoniy yuklama hajmini asta-sekin ko’paytira borish imkonini beradi. Bunga tana qismlarini snaryadlardagi holatini qayd qilish bilan bog’liq bo’lgan mashqlar, masalan, gimnastik skameyka, gimnastik devordagi mashqlar yordam beradi. Sport mashqlari va o’yinlarini o’tkazish uchun uch xil o’lchovda yugurish chang’ilari va tepaliklardan sirg’alib tushish uchun qisqa hajmdagi chang’ilar, konkilar (mustahkam, keng polosli va uchi yumaloq konkilar), orqa suyanchiqli chanalar, chana kreslo, katta yoshdagi bolalar uchun har xil konstruksiyadagi chanalar, g’ildirakli konki, stol tennisi va kichkina tennis, badminton raketkalar, to’plar va volanlar yaxshi sakraydigan basketbol yoki rezinali to’plari, voleybol to’plari, chillaklar va yog’och to’qmoqlar to’plami kerak. Bolalar bog’chalarida tuzilishi va jihozlanishi har xil belanchaklar, arg’imchoqlar, karusellar: shakl ko’rinishida yasalgan devorchalardan tashkil topgan (samolyot, ot) o’yinchoqlaridan foydalaniladi. Muskul kuchini yuzaga chiqarishga yordam beradigan bu o’yinchoqlar, ularning eng foydali tomoni hisoblanadi. Bolalarning o’zlari mustaqil tebranishiga yordam beradigan (arg’imchoq, osma arg’imchoq)lar ham maqsadga muvofiqdir.
Karusellar barcha yosh guruhlarida: kichik guruhlarda — «Aylanadigan kreslolar», katta guruhlarda — har xil konstruksiyadagi ko’p o’rinli qo’l yoki oyoq yordamida harakatga keltiriladigan karusel turniket, qishda — konkilardagi korusellardan foydalanish tavsiya etiladi.
Harakatli o’yinlarda xilma-xil predmetlardan foydalanish bolalarni faol faoliyatga jalb qiladi: «Doirani qarmoq bilan ko’tar», «Qo’ng’iroqni jiringlat» (to’pni dumalatish bilan), «Qanotli baliqchi», «Halqani yashir» (halqacha yoki sharchani arqonga doira shaklida terish), «O’n ikki tayoqcha» (tashlama taxtasi bilan), sakrovchi yuruvchilar (ikkita taxtachaga prujina mustahkamlanadi va qayishlar bilan oyoqlarga kiydirib mahkamlanadi) va boshqalar. Katta bolalar kegli, serso, babki, lapta o’yinlarini berilib o’ynashadi. Syujetli rolli o’yin (avtobus, uycha) lar uchun konstruksiya tuzganda, xilma - xil harakatlar bajarilishi ko’zda tutilgan bo’lishi kerak. Jismoniy tarbiya zalida gimnastika yashigi, olib qo’yiladigan (ilintirib) narvonchalar, qiyaliklar, taxtalar, traplar, gimnastik skameykalar joylashtiriladigan katta jihozlar o’rnashtiriladi. Gimnastika yashigini bo’laklarga ajratish mumkin. Jismoniy tarbiya bayramlari va bo’sh vaqtlarni o’tkazishda tomoshabinlar o’tirishi uchun yashik tribunalar ham bo’ladi. Taxtalar devorga qadab qo’yiladigan va tashlab qo’yiladigan qilib o’rnatiladi. Yo’g’on arqonlar va karvonchali arqonlar yakkacho’plarga osib qo’yiladi. Ular 90 % burilib javonga yoki ravotchalardagi po’lat to’sinlarga joylashtirilishi mumkin, zarur bo’lganida ularni qo’zg’atish va surish mumkin bo’ladi. Snaryadlarga bemalol borish va harakatli o’yinlarni o’tkazishga yetarli darajada ochiq joy bo’lishi uchun yirik inventar (kublar, nishonlar, yoylar va boshqalar) lar yordamchi binoda saqlanadi. Jismoniy tarbiya inventarlari, atributlar uchun zalda qator shkaflarga joylashtiriladi, ularning pastki qismida kichikroq yashik aravachalar (havo bilan shishiriladigan qoplar, to’plar, keglilar va boshqalar) joylashadi. Bu yashik aravachalarda predmetlarni mashg’ulot bo’ladigan joyga eltish juda qulaydir. Chambarak, halqachalarni, arg’amchilarni osish uchun truba konstruksiyalardan foydalanadilar: gorizontal shtirlarga tayoqchalar to’plami qo’yiladi, yuqorisiga katta diametrli chambaraklarni va ularning orasiga kichikroqlari qo’yiladi. Bu predmetlarni taqsimlab berish uchun bolalarning bo’yiga va inventarlarning shakliga mos qilib ustunlar (tayoqchalar uchun tayoqdonlar yoki gorizontal taglik; chambaraklar uchun — yarim aylana shaklidagi taglik) qilinadi.
M a k t a b ga ch a t a r b i ya yo sh i d a g i bolalarning guruh xonalarida gimnastik snaryadlari va kichik inventarlar, atributlar, o’yinchoqlar saqlash uchun jismoniy tarbiya burchagi joylashadigan jismoniy tarbiya zonasi ajratiladi. Uni jihozlash uchun, o’yin jovonidan foydalanish mumkin. Harakatli o’yinlar uchun atributlarni karobkalar, paketlarga joylanadi. Inventarlar (o’rtacha hajmdagi to’plar)ning bir qismi tortmali yashiklarga joylanadi. Yuqoriroqqa shtirlarga har xil hajmdagi chambaraklar osib qo’yiladi. Arg’amchi, arqonlar uchun dekorativ ilgaklar mustahkamlab qo’yiladi.
Jismoniy tarbiya maydonchasi umumrivojlantiruvchi mashqlar va harakatli o’yinlar o’tkazish uchun usti ochiq maydon, yugurish yo’lkachasi, sakrash chuqurchasi, snaryadlar zonasi va sport o’yinlari uchun maydonchalarni o’z ichiga oladi. Shu yerning o’ziga to’pni urib qaytarish mashqlariga mo’ljallangan shit devorlar joylashtiriladi. Bolalar muassasasi hududining parametri bo’ylab 10—15 snaryadlar bo’lishi mumkin bo’lgan to’siq polosalari (kichik va katta yoshdagi bolalar uchun alohida - alohida) jihozlanadi. Bu snaryadlar orasida xodalardan yasalgan ko’prikchalar, to’nkalar to’plami, har xil o’lchovdagi shinalar, oyoq qo’yishga (oshib o’tish uchun) moslashtirilgan teshikli baryerlar, arqonlarda tortilish uchun mezanalar, qo’l bilan yurishga mo’ljallangan asboblar, muvozanat mashqi uchun zarur bo’ladigan har xil moslamalar (yotiq va qiya qo’yilgan xodalar va boshqalar) bo’ladi. Qishda qor uyumlaridan to’siq polosalar, yaxmalak va qor yo’llari, mo’jaz qiyaliklar, ichiga kirib yurish uchun qordan yasalgan uychalar, qordan har xil labirintlar qilinadi; shuningdek. qor tepaliklari yasaladi, 15—20 m uzunlikda yaxmalak yo’l tepaliklar quriladi. Irg’itish uchun qordan yasalgan bo’yi har xil to’nkalar, xodaga o’rnatilgan nishon, osma nishonlardan foydalaniladi. Yumaloqlangan, g’udda qorlar, nam o’tmaydigan riloflarga to’ldirilgan qorlarni irg’itadilar.
Voleybol, badminton, kichik tennis o’yinlarini birgalikda o’ynaydigan maydonchalar qilinadi. Ustunlarga to’rlarni tushirib chiqarishga yordam beradigan moslamalar o’rnatiladi. To’rlarga yog’och to’sinlar yoki g’ildirakli metall profillar mustahkamlanadi. Ustunlar biri ikkinchisidan kelib chiqadigan har xil diametrli (4 va 5, 6 va 7 sm) trubalar yoki sharnirlarda bo’lishi mumkin. Yuqori ko’tarilgan holatdagi to’rlarning balandligi bola qo’lini yuqori ko’targan darajaga yana 10 sm qo’shilganga belgilanadi, badmintonda o’ynash uchun 120—130 sm balandlik talab etiladi, tennisda o’ynash uchun esa to’rni yerdan 3—5 sm balandlikka osiladi.
Basketbol o’ynash uchun ajratiladigan joy kattalarnikiga nisbatan ikki barobar kichraytirilgan maydonda bo’ladi. Yon tomondagi chiziqda bolalarga o’yin elementlarini o’rgatish uchun bir qancha turli balandlikdagi halqali savatlar qo’yilgan bo’lishi kerak.
Stol tennisini yoyib yig’adigan qilib yasash mumkin. Surilma oyoqlar yordamida ularning balandligini istalgan holatga moslanadi. Tennis stolining qopqog’i royal ilgaklar bilan birlashtiriladigan ikki to’siqdan iborat bo’lib, stol oyoqlari yozilib yuriladigan bo’ladi, o’zaro bir-biri bilan juft bo’lib birlashadi. Tennis raketkalari 120—130 g og’irlikda bo’lishi lozim. O’yin maydonchasi oldi orqasi va yon tomonlari panjara bilan to’sib qo’yiladi. To’qmoqni ushlab qolish uchun yer 50 sm baland qilib ko’tariladi va unga to’r to’siladi. Tepkili mashinalar, velosipedlar, samokatlar, sportrollerlarda yurishga o’rgatish uchun markaz bo’ylab ajratib turadigan halqa yo’l jihozlanadi. Ko’prikcha va yer osti yo’llari harakatni murakkablashtiradi. Bolalarni suzishga o’rgatish maqsadida shamollatish va suzish hovuzlari yoki hovuz vannalar quriladi.
Qish paytlarida xokkey o’ynash va bilyard (boshi bolg’achali dastasi uzun yog’och) o’ynash uchun alohida maydonchalar tashkil etiladi. Muz maydonchalarni jihozlash (qorlarni tekislash) uchun to’siqlar, aravachalar, kurakchalarga, muzni tekislash uchun yashiklarga ega bo’lish lozim. Muzda belgi chiziqlari sinka yoki anilin bo’yog’i eritmalari bilan o’tkaziladi. Yugurish yo’lkachasi yoki aylana bo’ylab diametri 10—30 m masofada chang’i izi, uchrashuv estafetasi uchun esa ikki parallel chang’i izi ochiladi. Ilk yoshdagi birinchi guruh hovlisida manejlar joylashadi, bolalar bedorlikda ana shu manejlarda bo’ladilar. Yurishni o’rganayotgan bolalar uchun 20 sm balandlikda atrofi o’ralgan yog’och to’shama qurib beriladi. Ilk yoshdagi ikkinchi guruh bolalariga ikki oyoqli narvoncha, pillapoyali ko’prikchalar, tepaliklar, oshib o’tish uchun randalangan xoda, bukr ko’prikcha har xil tipdagi zambilcha va boshqalar tavsiya etiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning guruh maydonchalarida jismoniy mashqlar bilan jamoaviy mashg’ulotlar o’tkazish uchun joy ajratiladi. Hovlini o’yin, syujetli (chirmoviq xo’roz va boshqalar) xarakterda jihozlash maqsadga muvofiqdir. Jihozlarni joylashtirishda doimiy va olib chiqiladigan inventarlarni oqilona bog’lashga intilish kerak. Jismoniy mashqlar o’tkaziladigan joylar, jihozlar, inventarlar toza saqlanishi talab etiladi. Uskunalarni saqlash va ularni ozoda tutish, moylab turish uchun to’g’ri sharoitlarni ta’minlash zarur.Jismoniy tarbiya jihozi, ayniqsa yirik inshootlar (mezanalar, arg’imchoqlar) mustahkam, puxta, shaklan oddiy, bolalarning bo’yi va imkoniyatlariga mos bo’lishi lozim. Jarohatning oldini olish maqsadida mashg’ulotlar oldidan snaryadlar, ular qismlarining bog’lanishi, mustahkamligi sinab ko’riladi. yogoch predmetlar randalab pardozlangan, metall buyumlarning burchaklari dumaloqlangan bo’lishi kerak. Snaryadlar bir-biridan xavfsizroq bo’lgan joyga o’rnatiladi, predmetlarni irg’itishga mo’ljallangan maydonchalarga to’siq o’rnatilishi, muvozanatni, tirmashib chiqish bilan birga bajariladigan snaryadlar uchun qum yostiqlar qilish ko’zda tutiladi. Binoda gimnastik to’shaklar, yumshoq sintetik material bilan g’iloflangan gilamchalar, yugurib borish uchun rezina yo’llaridan foydalaniladi. Jismoniy mashqlar bo’yicha mashg’ulotlar o’tadigan joylarni jihozlashda ayrim snaryadlarning shakli, rangi, kattaligi bo’yicha o’zaro mosligi, biio yoki maydonchani bezaydigan ansambl yaratilishini hisobga olmoq zarur. Yirik jihozlar yorqin, yoqimli kayfiyat ulashuvchi rang, yog’och elementlari rangsiz lak, metall elementlari yorqin kulrang, yorqin — havo ranglardagi nitroemal bilan bo’yalgani ma’qul. Irg’itish uchun to’siqlar yorqin rangda bo’yalgan bo’lishi kerak. Kichik buyumlarning rang-barang bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Chunki bolalar buyumlarning shakli, tuzilishi va rangiga qarab ular to’g’risida tasavvurga va tushunchaga ega bo’ladilar.