Buxoro davlat universiteti tarix va yuridik fakulteti psxixologiya kafedrasi

2.2. IJTIMOIY VA TADBIQIY PSIXOLOGIYADA TALABLAR. SOTSIAL-PSIXOLOGIK TADQIQOTNING IKKITA ASOSIY TIPI.
Keyinchalik shu kabi oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik fenomenlariga bagishlangan tadkikotlar uzbekistonlik olimlar G.B.Shoumarov va uning izdoshlari, shogirdlari ishlarida rivojlantirildi. Masalan, G.Shoumarov va Ye.A.Morshshalarnint (1986) tadkikotlarida oilada bolalar tar- biyasiga bevosita ta’sir kursatadigan ijtimoiy-psixologik omillar urganildi, chunonchi, unda uziga xos milliy va an’anaviy uzaro munosabat xususiyatlarining urni belgilandi.Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida utkazilgan muxim tadkikotlardan biri N.Soginovshng uzbek oilasiga xos bulgan nikox, va oila munosabatlari-nikozdan konikish, nikox motivlari, oila kurishning uzbeklarga xos bulgan yosh xususiyat- lari, yosh uzbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralish- larning sabablarini sistematik tarzda urgangan ilmiy ishidir. Bu tadkikotda ilgari xech urganilmagan ilmiy ma’lumotlar tuplandiki, ularga kura, uzbek oilasining kurilishiga sabab buladigan asosiy motiv — bu “Farzandli bulish”, (birinchi urin- da), ikkinchi urinda “Jamoatchilikning gap-suziga kolmaslik”, uchinchi urinda “Ota-ona va kavmi-karindoshlarning istaklarini bajo etish” va xokazolar aniklandi. N.Soginovning tuplagan ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilapar va yoshlar tarbiyasi bilan mashgul bulganlar uchun muxim ilmiy yul-yurivdir. Bu kabi izlanishlar keyinchalik M.Utepbergenev, M.Dushanov ishlarida davom ettirildi. Ularda oila va nikox munosabatlari korakalpo- gistonliklar va kirgiz oilalari misolida urganildi. Uzbekistan mustakillikni kulga kiritgandan keyingi yillarda olib borilgan ijtimoiy psixologik tadkikotlar asosan ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi doirasida amalga oshirildi (V.Karimova, K.Rau;imova, Z.Nishonova, M.Umarova, O.Dayitov, G.Yadgaroyea, L.Karimova, K.Farfiyeva, Sh.Eshmetov, N.Lutful- layeva, A.Kadirova, O. Otajonova, X. Xaydarova va boshkalar). Tadkikotlarda ijtimoiy vaziyatlarga boglix psixologik fenomenlar urgashlganda ayni shu yunalishning istikbolli ekanligini, shaxe va jamiyat urtasidagi murakkab va serxirrali munosabatlarning ijtimoiy xulkda namoyon bulishi mexanizmini tushuntirishda ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi nazariy- metodologik asos ekanligini isbotladi. Keyingi yangi davrda gender tenglik masalasi, xotin- kizlarning davlat va jamiyat kurilishidagi rolini oshirishga bagishlangan xator tadkikotlarga yosh psixolog olimlarning xushilishi ushbu yunalishning xam istikbolli ekanligini kursatmokda. Davr talabidan kelib chixayotgan bu vazifa uzbek psixologlari oldiga xator muammolarni kuyish bilan birgalikda ulardan gender muammolari, jinsiy tafovutlar masalasiga ilmiy jixatdan yondashishni taxozo etadi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, ugil va xizlarning ijtimoiy tasavvurlarida jinsiy tafovutlarga oid tushuncha, bilim va kunikmalar, stereotiplar eng pivalo, oilada shakllanadi. Shuning uchun xam oila psixologiyasi doirasida aynan jinsiy tafovutlar va gender muammolari urganilishi va amaliyotda kanday ekanligi tadkik etilishi kerak. Avvalo, shuni ta’kidlash joizki, gender psixologiyasi - ijtimoiy psixologiya fanining bir soxdsidir. Boshka soxalar singari u xam uz tarixiga ega. Ammo bu tarixni XX asrning 70-yillaridan boshlab urganish nourin deb xisoblaymiz. Bundan tapщari, uni femenizm mevasi deyish xam notugri. Birok fanning asosiy xizmati zamonaviy psixologi k muammblarga jamoatchilik fikrining jalb kilinishi xisoblanadi.
Uzbekistonda xam gender masalasi kupincha oila muammolari doirasida urganilishi an’anaga aylangan. Kdtor tadkikotlarda (E.Roziyev, G.Shoumarov, V.Karimova, I.Yo/d-bov, B.Sodirov, S.Mir- uosilov, E.Usmonov, N.Soginov, F.AkraMova, L.Karimova, O.X,ayi- tov, N.Salayeva, O.Shamiyeva, O.Abdusattorova, N. Shomurotova va b-k.) aynan oilaviy xamda shaxslararo uzaro munosabatlardagi gender uziga xoslik masallariga e’tibor karatilgan.
Muallifningning oila va oilaviy munosabatlarning ijti- moiy-psixologik omillari va okibatlariga bagishlangan asarla- rida oilada yoshlarni gender munosabatlarga tayyorlash muammo- lariga17, gender tasavvurlarning shaxe tarbiyasidagi urni (2006) kabi masalalarda e’tibor karatilgan. Bizning oxirgi tadkikotla- rimizda18 er-xotin va oiladagi sibling munosabatlarning bola shaxeiga ta’siri, jumladan, erkaklik va ayollik fazilatlari shakllanishidagi urni urganilgan, ilmiy xulosalar chikarilgan.
Bu kabi ota-ona munosabatlarining farzandlarga ta’siri muammosi M.Salayeva (2005) tadkikotlarining xam predmetiga aylangan. Jumladan, u kulga kiritgan xulosalardan biri, “uzbek oilalarida onalarning otalarga nisbatan farzandlarga uta gamxurligi, ya’ni, ularni kiyinchiliklardan saklash, ziyon yetkazib kuyishdan kurkish, farzandning uziga boglanganligi va tobeli- gini ragbatlantirish, ularda shaxvoniylik va tajovujkorlikni bosish kabi xususiyatlarning kuchligigi, onalarda otalarga nisbatan demokratiklilikning kuchliligi isbotlangan”.Gender tafovutlarga bagishlangan ayrim tadkikotlar reklamadagi ayollar va erkaklar obrazi (A.Dudareva, 2003), ugil na kiz bolalarning obrazidan foydalanish samarasi (V.Karimova,2006, S.Abidov, 2006), er va xotinlarning reklama xilingan maxsulotlarga jinsga oid uziga xos munosabatlari {L.Karimova, 2003, 2004) kabi masalalarga bagishlangan. Utkazilgan tadxidotlar va olingan empirik ma’lumotlardan shunday xulosa xilish mumkinki, reklama soxasida kattalar va bolalar obrazidan keng foydalaniladi, lekin ularni idrok xilish va xaridorlik ustanovkalarida anik; ravshan jinsiy tafovutlar mavjduddir (.V.Karimova, S.Abidov, 2005, 2006; N. Shomurotova, 2010). Aynidsa, bola obrazi aks ettirilgan reklamaning kizlar va ugil bolalardagi jinsiy identifikatsiyaga bevosita ta’siri aloxida urganilsa, bizning fikrimizcha. ma’lumotlarning tatbidiy axamiyati yanada kuchli buladi.