Buxoro davlat universiteti tarix va yuridik fakulteti psxixologiya kafedrasi

Kognitivizm aslida Kurt Levin nazariyasi asosida paydo bulgan psixologik yunalish bulib, undagi urganish ob’ekta munosabatlar tizimidagi odamlar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taallukli bulgan kognitiv xolatlar buldi. Kognitivizm doirasida shunday mukammal, boshkalarga uxщamas nazariyalar yaratildiki, ular xozirgi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk- Masalan, F.Xayder balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Niokomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshkalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy goya shundan iboratki, shaxe uziga uxshash shaxslar bilan mulokatga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruxiy mutanosiblik, tenglik bulishiga, shu orkali ziddiyatlardan chikishga xarakat kiladi. Maksad - turli ijtimoiy vaziyatlarda shaxe xulk-atvorining isixologik sabablarini tushuntirish va ziddiyatlarning oldini olish uchun yul-yuriklar ishlab chikishdan iborat. Xozirgi davrda xam tanikli ijtimoiy psixologlar Olporgp, A.Maslou, KRojers va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmokdalar.Nixoyat, yana bir eksperimentlar bilan boglik bulgan nazariya interaksionizm bulib, bu aslida sotsiologik nazariya xisobla- nadi. Uning asoschisi Gerbart Mid bulib, uning karashlari ta’sirida T.Sarbinshsht rollar nazariyasi, G.Xaymen va R.Mernyun- larning referent guruxlar nazariyasi, F.Goffmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Bu olimlar turli ijtimoiy sharoitlardagi xulk-atvorni tushuntirish orkali shaxe ij shmoiy- psixologik sifatlarining sabablarini topishga xarakat kildilar. Nazariyalarning moxiyati shundaki, xar bir shaxe doimo ijtimoiy uzaro ta’sir tizimida magjud buladiki, unda u tugri xarakat kilish uchun uzgalarni tushunishga xarakat kilishi, uzgalar rolini kabul kilishga tayyor bulishi lozim. Lekin uzgalar rolini tugri kabul kilish uchun unda “umumlashtirilgan uzga” obrazi bulishi lozimki, bu obraz shaxslararo mulokat jarayonida, kar bir shaxe uchun ibratli bulgan kishilar guruxi bilan mulokotda bulish jarayonida shakllanadi. Ya’ni, shaxening faolligi tan olinadi, bu esa fan tarixida uta progressiv xolat edi.
Yukorida aytib utilgan nazariya va okimlar xozirgi kunda xam ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishiga uz xissalarini kushib kelmokdalar. Keyingi davrlarda Rossiyada rivojlangan ijtimoiy psixologiya va sobik Ittifok davlatlarida utkazilgan barcha fundamental va tatbikiy tadkikotlarda chet ellik psixologlar, xususan amerikalik olimlar karashlarining ta’siri kattadir. Ijtimoiy psixologiyaning Rossiyada rivojlanishi Sobik ittifok davlatlarida, birinchi navbatda Rossiyada ijtimoiy psixologiya 20-yillardan keyin rivojlana boshladi. Bu borada rus ijtimoiy psixologiyasining asoschisi deb xakli ravishda V.M.Bexterev ni kursatish mumkin. U uzining refleksologiya nazariyasi doirasidan shaxe xulk-atvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardan biridir. Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashki xulk-atvorda, xarakatlarda ifodalanadi, shuning uchun xam tashki xarakatlarni, kiliklarni, nutkni, tovushni urganish orkali shaxening uzini va bu xarakat- larning sabablarini aniklash mumkin. Bexterev karashlaridagi kamchilik shu ediki, u uz ilmiy xulosalarida sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa fiziologiya bilan aralashtirib yubordi, Shu orkali shaxe va jamiyat tarakkiyotining universal konunlarini topmokchi buldi.Bexterevdan keyingi olimlar, chunonchi, Yu.Vasilev ning “biologik sotsiogogiyasi” xam, M.A.Reystnertt “ommaviy psixo- logiyasi” x,am, L.N.Voytolovskiytng “jamoa psixologiyasi” xam reflekslar konunini mexanik tarzda ijtimoiy-psixologik jarayonlarni tushuntirishga kuchirish buldi, desak xato bulmaydi. 20-30-yillarda bolalar va usmirlar ijtimoiy-psixologik tarakkiyotuni urganishga karatilgan ikki yunalish paydo buldiki, ular xam kator kamchiliklardan xoli bula olmadilar. Masalan, biologik yoki biogenetik nazariya tarafdorlari shaxsning shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar yetakchi rol uynaydi, deb xisoblashsa (Ye.Arkin, I.Aryamov va boshkalar), sotsiologik yoki sotsiogenetik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy muxit rolining nixoyatda katta ekanligini ximoya kilib chivdilar (S.Molojavsh, A.Zalktd va boshqalar).
30-yillarda A.S.Makarenko, A.Zalujniy, L.S. Vigotskiy, N.KKrupskaya, M.Suxomlinskiy va boshka kator olimlar uz nazariy xamda amaliy karashlarida kuprok jamoa va shaxe uzaro boglik- ligini isbotlovchi nazariyaga asos yaratdilar. Ular shaxening shakllanishida ijtimoiy muxitning, jamoaning rolini, ta’lim- tarbiyaning axamiyatini isbotlashga urindilar. 40-60-yillarda ijtimoiy-psixologiya tarakkiyotida nisbatan sokinlik davri buldi. Chunki psixologiya soxasida olib borilgan tadkikotlar ichida ijtimoiy-psixologik tadkikotlar yuk xisob edi. Bu fan Rossiyada va boshka sobik ittifokdosh respublikalarda 70-yillardan keyin keskin rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va leningradlik (xozirgi Sankt-Peterburg) olimlar maktabi katta rol uynadi. Agar Moskva shaxrida, asosan, ijtimoiy psixologiya buyicha fundamental nazariy tadkikotlar kuplab utkazilib, unda xozirgi zamon ijtimoiy-psixologik tadkikotlarning empirik konunlari asoslari ishlab chikilgan bulsa, Sankt-Peterburgda kuprok tatbikiy ilmiy tadkikot ishlari olib borildiki, ular birgalikda minglab yosh ijtimoiy psixologlar avlodini tarbiya- lab yetishtirdilar. Yangi avlod psixologlari uz navbatida fanga ilgor fikrlar va tadkikotlarda kulga kiritilgan dalillar bilan kirib kelib, xozirgi kun ijtimoiy psixologiyasining rivojiga salmokli xissa kushdilar. Lekin shuni aloxida ta’kidlash urin- liki, Rossiyada ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishida xorij psixologiyasining, ayniksa, Amerika Kushma Shtatlarida utkazil- gan eksperimental bazaning ta’siri ancha sezilarlidir. Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rinojla- iish tarixiga e’tibor beradigan bulsak, tarixan kiska fursatda uning rivojlanishi uchun imkoniyatlar kengayib borayotganligini ta’kidlash joiz. Chunki mamlakatimiz Prezidenta Islam Karimov 1997 yildayok Uzbekistan Respublikasida Kadrlar tayyorlashning milliy dasturini ishlab chikdrish zarurati tugrisida gapirib, unda ijtimoiy psixologiya va sotsiologiya kabi yangi yunalishlarni rivojlantirishga aloxida e’tibor karatilishi lozimligini ta’kidladilar. Chunki ilmiy saloxiyatli, ma’nan bakuvvat, yurt uchuy, xalk va Vatan uchun sadokatli yangi avlodni tarbiyalash, unda faol fukarolik pozitsiyasini shakllantirish shaxe va jamiyat uzaro munosabatlarini yaxshi bilishni takozo etishini davlatimiz raxbari uta ziyraklik bilan tasavvur kildilar, shu bone Prezi- dentimiz Islom Karimovning barkamol avlod tarbiyasiga oid barcha ayerlaridan psixolog olimlar, jumladan, ijtimoiy psixologiya soxdsida izlanishlar olib borayotgan olimlar tugri xulosalar chikara oldilar. Mamlakat siyosiy va ijtimoiy uzgarish- lar pallasida turgan 90-yillarning boshidayok, Muxtaram Prezidentimiz olimlar oldiga dolzarb masalalarni kuyib, “..ilm- fanda xam, texnikada xam, texnologiyada xam, ishlab chikarishni tashkil etishda xam shitob bilan ishlash, shunga yarasha odamlar ongida, dunyokarashida xam uzgarishlar bulishi kerak14”deb da’vat ettilar. Bu aslida ijtimoiy fikrda uzgarish bulishini va olimlar ijtimoiy xayotdagi barcha uzgarishlarni ruyi-rost tadkik etishlarini takozo etardi. Davlat raxbari tomonidan olimlar- ning kullab-kuvvatlanishi ular oldiga jamiyat xayotidagi uzgarishlarni, xalk psixologiyasidagi yangiliklarni tadkik etish mas’u- liyatini yukladi. Ayniksa, yurtboshimizning “Inson jamiyatga, jamiyat insonga xamnafas” degan shior turmushimizning konunk bulib kolishi kerak”1:> degan suzlari shaxe va jamiyat munosabatlarini urganuvchi faylasuflar, sotsiologlar va ijtimoiy psixologlar oldiga dolzarb muammolarni ishlab chikish vazifasini kuydi.
Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, Uzbekistonda utkazi- layotgan ijtimoiy-psixologik tadkikotlar dastlab asosan oila va oilaviy munosabatlarga bagishlanganligi bilan xarakterlanadi va shunga boglik tarzda oxirgi yillarda xam shaxening kamol topishida ijtimoiy muxit omili urganilganda, eng avvalo, oilaviy ijtimoiylashuv nazarda tutiladi. Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan 2004 yilda kabul kilingan tarixiy xujjat — “Uzbekiston xotin-kizlar kumitasi faoliyatini takomillash- girish borasidagi kushimcha chora-tadbirlar tugrisida”gi PF-3434-Farmonlari munosabati bilan xotin-kizlarning davlat va jamiyat kurilishigi ishtiroklarini tula ta’minlash vazifasi urtaga kuyilganligi oila va gender tadkikotlarini yanda yuk;ori saviyada tashkil etish uchun katta yul ochildi. Bundan tanщari, yangi davr avlodining jamiyatda ruy berayotgan turli xodisalarga munosabati, ularga beradigan baxosi va ular ta’sirida shakllandigan ijtimoiy xuldi masalasi yurtimizda ijtimoiy tasavvur konsepsiyasi asosida turli yunalishli izlanishlar uchun istщbolli yunalishga yul ochdi. Bundan tanщari, yangicha ishlab chikarish va ijtimoiy munosabatlar sharoitida xodimlar xuldini muvofiklashtirish borasida bonщaruv psixologiyasi buyicha amalga oshirilayotgan monografii tadkidotlar xam yangi davr ijtimoiy psixologiyasining predmeti ekanligini ta’kidlash mumkin. Bundan tanщari, Uzbekistonda tatbikiy yunalishdagi ijtimoiy-psixologik izlanishlarga keng yul ochildiki, bu x,olat ushbu fanning yangi davr fani ekanligini isbotlamokda.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, birinchi ijtimoiy-psixologik tadkikot yurtimizda XX asrning 70-yillari oxiri 80- yillarning boshida I.Yokubov'6 tomonidan ulkazilgan bulib, u oilaviy munosabatlarning barkarorligi va er-xotin ijtimoiy rollarining muvofikligini ta’minlovchi ijtimoiy-psixologik omillarni urgandi. Tadkikot natijasida shu narsa aniklandiki, oila a’zolarining rollar borasidagi muvofik uzaR° muno- sabatlari oilaviy xamjixatlikning muxim shartidir. Oilaviy majorolar esa, asosan xozirgi zamon uzbek ayolining ijtimoiy mexnat bilan bandligi xamda oilaviy munosabatlarda eskilik sarkitlarining saklanib kolganligidadir.