Buxoro davlat universiteti tarix va yuridik fakulteti psxixologiya kafedrasi

L.I.Karimovatng yurtimizda utkazgan taddidotlarida yoshlarning reklama maxsulotlarining iste’molchisi sifatidagi ijtimoiy tasavvurlari urganilgan. Masalan, u uz taddidoti mobaynida 50 ta er-xotinlar juftligi urtasida surov utkazib, zamonaviy oilada kupchigina masalalarda xotin-kizlarning fikri yetakchi ekanligini aniklagan {L.Karimova, 2004). Masalan, “Oilangizda kim pul mablaglarini tadsimlaydi?” deb berilgan savolgz erkaklarning 73%i va ayollarning 51% “men uzim” degan javobni berishgan. Lekin “Kuniga uy uchun biror narsa xarid kilishga taxminan kancha vaxt sarflaysiz?” degan savolga esa, erkaklarning 69 foizi “bilmayman” javobini bergan bulsa, ayollarning 71 foizi - “bir soatgacha”, 7 foizi - 2 soatdan ortix vaxt ajratishlarini xayd etishgan. “Reklama xilingan xujalik mollarining sotib olasizmi?” deb berilgan savolga 14 foiz erkaklar va 32 foiz ayollar ijobiy javob bergani xolda, 58% erxaklar “yux” javobini berganlar. Shundan tadxixotchi ularning reklama xilinayotgan maxsulotlarga ishonchini anixlaganda, erkaklarning 45 foizi va ayollarning 48 foizi ishonishini xayd etganlar20. Demak, reklama xilinayotgan maxsulotlar dunyosida xotin-xizlarning faolligi bugungi kunda erkaklarnixidan ancha yuxori. Demak, zamonaviy oila bekalari oilaviy daromadning taxsimoti va uni nimaga ishlatish masalalarida xam yetakchilikka da’vo xiladilar. Chunki uy bekalari uy yumushlarini bajarishda kuprok xujalik mollaridan foydalanadi, farzandlarini yuvib- tarash va ularni bogcha yoki maktabiga zarur bulgan narsalarni xam yaxshirox bilgani sababli, reklama xilinayotgan tovarlarning eng yaxshisini va arzonini xarid dilish tarafdori xam bulib boradi. Bu xolatni millim reklama kompaniyalari inobatga olishlari kerak. Shu kabi Uzbekistonda muayyan ijtimoiy-psixologik muammo taddid etilganda, gender tafovutlarga e’tibor berish tobora an’anaga aylanib bormokda. Masalan, taddidotchi O.Abdusatto- rova (2007)ning dissertatsion izlanishi bu borada alodida adamiyatga ega bulib, unda usmir yoshli ugil va kiz bolalardagi gender tasavvurlarga boglid jinsiy identifikatsiyami apidlash va bunda oila muxitining rolini asoslash uchun ijtimoiy psixolo- giyada dullanilgan kator ishonchli metodikalardan foydalanilgan. Alodida ta’kidlash joizki, ota-onalar urtasidagi utkazilgan test va surovlar ularning gender ustanovkalarini va liderlik madomlarini anidlashga imkon bergan bulsa, farzaidlari urtasida olib borilgan empirik taddidot otalik va oialik tender makomlarining dizlar va ugil bolalarda uziga xos ustanovka shaklida identifikatsion jarayonlar yunalishini belgilashini isbot dildi. Zamonaviy uzbek oilasidagi erkaklar va ayollarning uzaro munosabatlarida ayollar mavdeining mustadkamlapib borayot- ganligi, ularning liderlik pozitsiyalarida xamda turmush urtod- larini x,amkor va sherikchilik munosabatlari tizimida kUrpnshi afzal kurishlarida namoyon buldi. Shu sababli dam bu xrlat ularning uz jinslarini va turmush urtogidagi darama-tsarshi jinsga nisbatan ustanovkalarini belgilaydi. Tadkdkot zamonaviy erkaklar va xotin-kizlarning ayollik va erkaklik obrazlarida femininlik damda sof maskulinlik sifatlari kuprok; androgin- lik sifatlariga urin berayotganligini, dizlarda maskulinlik sifatlari xam tobora sezilarlirok namoyon bulayotgapligini kursatdi. Shunday dilib, yurtimizda gender taddidotlari uchun kem g yul ochilgan va ularda oila va oilaga nisbatan ijtimoiy ustanovka ustuvor masala sifatida daraladi. Lekin uzbekistonlik ijtimoiy psixologlar oldida juda mudim taddidot mavzulari mavjudki, ularda xozirgi mustadillik sharoitida shaxe na turli ijtimoiy guruxlar psixologiyasida ruy berayotgan uzgarishlar, turli yosh, demografik, etnik, professional guruxdarga mansub bulgan kishilarning ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xuld-atvorni ilmiy boshdarish asoslari ishlab chidilmogi lozim. Ya’ni, ishlab chidarish ijtimoiy psixologiyasi, boshkarish psixologiyasi, guruxlar psixologiyasi xamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari uzbek psixologlaridan uz yechimini kutmovdaki, ularda ilgor fan yutuklaridan foydalanilgan xolda xududning milliy uziga xos kirralari ishlab chikilishi kerak. Ijtimoiy psixologiyaning mavzu baxsini ta`riflashga psixologik yondashuv A.V. Petrovskiy va V.V. Shpalinskiylarning "Jamoaning ijtimoiy psixologiyasi" kitoblarida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha. "Ijtimoiy psixologiya psixologiya fanining shunday tarmogiki, u turli uyushgan va uyushmagan guruxdagi odamlarning muloqoti, o`zaro ta`sir va munosabatlaridan kelib chikadigan psixik xodisalarni o`rganadi".
Shuning uchun ham Galina Andreeva ijtimoiy psixologiyaning mavzu baxsi xakidagi xozirgi zamon karashlarini umumlashtirib, bu o`rinda uch xil yondashish borligini e`tirof etadi. Birinchisi, sotsiolog yondashish bo`lib, uning tarafdorlarining fikricha, ijtimoiy psixologiya asosan ommaviy psi­xologik jarayonlarni xalklar psixologiyasi, ommaviy marosimlar, udumlar, rasmrusmlar, modaning inson ongiga singishi, ijtimoiy xulkatvorda namoyon bo`lishini o`rganishi kerak (Yu.A. Sherqovin, G.P. Predvechniy, R. Pento, M. Gravitts va boshkalar). Ikkinchi psixologik yondashuv tarafdorlari asosan psixologlar bo`lib, ular asosiy dikkatni shaxsning ijtimoiy psixologiya xaslatlariga, uning turli guruxlarda tutgan urni, mavkei, ijtimoiy ustanovkalar va xokazolarga karatmok lozim, deb hisoblaydilar (A.V. Petrovskiy, B.F. Parigin, A.G. Asmolov, V. Magdugall, T. N’yuqom va boshkalar). Shu bilan birgalikda, xozirda ham sotsiologik, ham psixologik karashlarni birgalikda mujassamlashtiraetgan olimlar ham borki, ular ham ommaviy jarayonlarni, ham shaxsning shu jarayonlardagi xulkatvorlari motivlarini o`rganishni eklab, tadkiqotlar o’tkazmoqdalar. Masalan V.Myasishev o`zinint "Shaxs va nevrozlar" kitobida ezishicha, ijtimoiy psixologiya shaxslararo o`zaro ta`sir jarayonida shaxsda paydo bo`ladigan ruxiy faoliyat xususiyatlarini ham, guruxlarning o`ziga xos psixologiyasini ham, jamiyatda ruy beradigan jarayonlarning psixologik tomonlarini ham bir vaktda o`rganishni taklif etadi.
Amerika ijtimoiy psixologiyasida ham ijtimoiy psixologiyaning mavzu baxsi borasida uzoq tortishuvlar mavjud bo`lgan. Ularga bu fanning mavzu baxsini sotsiologiya yoki psixologiya fani ichidan kidirish (intradistsiplinar yondashuv) yoki ikkala fan oraligidan kidirish xollarini ko`zatishimiz mumkin. Lekin bu soxadagi tortishuvlar kanchalik bo`lmasin, baribir, G. M. Andreevaning obrazli iborasiga kura, uning "otaonasi" sotsiologiya bilan psi­xologiya ekanligini tan olishi kerak. Bu boradagi anik fikrni frantso`z olimlari R. Pento va M. Gravittslar ham ta`kidlashgan: "SHu paytgacha shaxs va jamiyat muammolari soxasida ikki xil yondashuv bo`lib kelgan edi: psixologiya inson tabiatini, uning psixikasini, sotsiologiya esa, jamiyat tabiatini, psixikasini o`rganib keldi. Ijtimoiy psixologiya paydo bo`ldiki, u insonning jamiyatda munosabatining psixologik tomonini o`rganmokda". Umumiy xolla, ijtimoiy psixologiya odamlarning jamiyatda birgalikdagi ish faoliyatining natijasida xosil bo`ladigan tasavvurlar, fikrlar, e`tiqodlar, hissiy kechinmalar va xulkatvorlarni tushuntirib beruvchi fandir. deb ta`rif berishimiz mumkin.