Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

B.Skinnerning operant bixeviorizmi. Berris Friderik Skinner 1904 yil Pensilvaniya shtatida tug‘ilgan. Uning oilaviy muhiti samimiy va erkin, intizom qattiq bo‘lgan hamda munosib xizmat ko‘rsatganda rag‘batlantirilgan. Skinner butun yoshligi davrida roliklik samakatlarni, korusellarni, aravalarni konstruksiya qilish bilan ko‘p shug‘llangan. Bu yoshlikdagi ixtirolar kelajakda uni harakatlarini kuzatish modifikatsiyasiga qiziqishidan darak berardi. Uni, shuningdek, maktabda o‘qishga qiziqishi katta bo‘lgan hamda unga bilim bergan o‘qituvchilarini iliqlik bilan xotirlaydi.

Skinner 1926-yilda Gamilton kolledjida o‘qib, gumanitar fanlar, ya’ni ingliz adabiyoti bo‘yicha bakalavr darajasini olgan. Skinner o‘z xotiralarida talabalik hayotiga haqiqiy moslasha olmaganligini aytadi. Kolledjni bitirgach u ota-onasining uyiga qaytib kelgan va yozuvchilik bilan shug‘ullanishga harakat qilgan, lekin bu orzusi ro‘yobga chiqmagan. Skinner xotirasida maqsadsiz o‘qiganligini, kemalar modelini yasaganligini, royalda chalganligini, o‘zi ixtiro qilgan radiosini eshitganligini, mahalliy gazetalarda yumor maqolalar chop etganligini, ammo boshqa hech narsa yozmaganligini va psixiatrga ko‘rinishni o‘ylab ko‘rganligini aytgan.

Skinner yozuvchi bo‘lishdan voz kechib, Garvard Universitetiga psixologiyani o‘rganish uchun o‘qishga kiradi. U bu sohada hammadan orqada ekanligini tushunib, o‘ziga qat’iy o‘quv jadvali o‘rnatadi va bunga ikki yil davomida qat’iy amal qilib keladi.

1931-yilda doktor darajasiga loyiq topiladi. 1931-1936 yillarda Skinner Garvardda ilmiy ish bilan shug‘ullanadi, u o‘zini ilmiy qarashlarini hayvonlarning asab sistemasini o‘rganishga qaratgan. 1936-45 yillarda u Minisot Universiteti o‘qtuvchisi bo‘lib ishladi. Bu davrda Skinner juda ko‘p ijodiy ishlar bilan shug‘ullangan va AQSh da yetakchi bixeviorist sifatida tanilgan. 1945-47 yillarda u Indiana shtati universiteti psixologiya kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan, 1947-74 yilga qadar Garvardda notiq bo‘lib ishlagan va nafaqaga chiqqan. Skinnerning ilmiy faoliyati juda ko‘p taqdirlangan. Jumladan, ilmiy faoliyatlari uchun prezident medalini olgan. 1971 yilda Amerika psixologlari assotsatsiyasining quyidagi yozuvlari bitilgan “Xulq-atvorni o‘rganish revolyusiyasini amalga oshirishda psixologik tekshiruvchilar pioneri, nazariya lideri, texnologiya ustasi” oltin medaliga sazovor bo‘lgan. 1990-yilda Amerika psixologlari assotsatsiyasi prezidenti Skinnerga tashakkur bildirgan. Skinner ko‘pgina kitoblar muallifi bo‘lgan. U “Organizmning harakati” (1938-yil), “Uoldin-2” (1948-yil), “Insonning xulq-atvori va fan” (1953-yil), “Verbal Xulq-

33
atvor” (1957-yil) va boshqa bir qator asarlarni yozgan. Uning yozgan asarlaridan “Uoldin-2” romani kolledj talabalari orasida keng tarqalgan.

Uning tarjimai holi “Tarjimai-hol psixologiyasi tarixi” asarining 5-tomida yoritilgan. Skinner 1990-yilda Leykemiya kasalligi orqali vafot etgan.

Skinnerning nazariyaga oid yondashuvlari: Bixeviorizm uchun “xulq” asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi cheklab o‘tilgan. Ko‘pgina persanolog nazariyotchilar ikki xil yo‘nalishda ishlaydilar:

1. 
   Albatta, insonlarning barqaror bir-birlaridan farqini o‘rganish;
   

2. 
   Shaxslarni xulq-atvorini turli va murakkabligini gipotitik tushuntirish.
   

Bu yo‘nalishlar ko‘pgina konsepsiyalarning asosini tashkil qilgan. Skinner

fikricha, mavhum (abstrakt) nazariya majburiy emas. Individning xulq-atvorini unga tashqi muhit ta’sirini o‘rgatish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Skinner ta’kidlashicha, psixologiya, ayniqsa, o‘qitish yetarli darajada rivojlanmagan, shu sababli ulkan masshtabli nazariya mavjud bo‘lmagan. Shuningdek u, nazariy yo‘nalishda tekshiruvlar o‘tkazish lozim emasligini, chunki ular kuzatuv faktorlariga tushuncha berib, hodisalarni turli terminlar va o‘lchamlarda ta’kidlab, ularni turli me’yorlarda o‘lchab bo‘lmaydi. Skinner insonning xulq-atvor nazariyasini yaratib, psixologlarga soxta ishonch paydo qilib, amalda xulq-atvor va atrof-muhit bog‘liqligini ko‘rsata olmagan. Skinner o‘zini nazariyotchi deb hisoblagan va shaxsni o‘rganish nazariyasini yaratib bergan.

Skinner o‘z intervyusida: “men o‘zga dunyo, aql va asab sistemasi nazariyasini yaratib, xulq-atvorni tushuntirishga harakat qilaman. Bunday nazariyani muhim va foydali deb hisoblayman. Bundan tashqari bular, xavfli hamdir, chunki bezovtalanishga asos bo‘ladi. Men shaxs xulq-atvorini umumiy nazariyasini xush ko‘raman, chunki ko‘p faktorlarni birlashtirib umumiy tushuncha beradi. Tashabbuskor shaxs doira tashqarisida, Skinner radikal bixeviorist sifatida, insonlar tashabbuskorligini va xulq-atvorini ichki omillar bilan bog‘liq ekanligini inkor etadi. (masalan: ongsiz impulslar). Bu konsepsiyalar hozirda ham mavjud bo‘lib kelmoqda, chunki xulq-atvorni boshqarayotgan atrof-muhit sharoiti inkor etilmoqda.

Tashabbuskor inson, biz boshqacha izohlay olmaganligimiz sababli mavjud va xizmat qiladi. Uning mavjudligi bizning nodonligimizga bog‘liq, biz xulq-atvor haqida ko‘proq bilganimiz sari, tabiiyki, u o‘z tashabbuskorligini yo‘qotib boradi. Shaxsni bilish uchun tashabbuskor shaxsni aqli, sezgi, xarakteri, reja, maqsadi va boshqalarni bilish, xulq-atvorni ilmiy analiz qilishga yordam beradi.

Skinnerning intropsixik sabablari qarshiligini o‘rganish uchun nomaqbul fenomenlari bog‘liq emas, balki turli terminlar bilan atalib, aniqlik kiritish mumkin emasligida, fan tarixida ta’kidlanishicha, aqliy xulosalar konsepsiyasidan chekinish lozim, ko‘rinishini o‘zgartirmay, empirik o‘rganish uchun, masalan,

34
iqtidorli talabalarni kolledjdan o‘qishdan chetlatish sababini o‘rganib, biz tushuncha berishimiz mumkin, chunki u omadsizlikdan juda qo‘rqadi, chunki uning motivi bo‘lmaganligi sababli yoxud u omadsizlikdan ongsiz qo‘rqib, o‘z ustida kam ishlaganligi. Bunday talabani o‘qishdan chetlatish gipotezalari, tushuntirish bo‘lib, Skinner fikricha, agar barcha motivlari hamda uni o‘qishdan chetlatish sabablari aniqlanmasa, bular hech narsani oydinlashtirmaydi.

Avvalo, bu holatni kuzatib, so‘ng qo‘shimcha tushunchalar berib, aniqlik kiritish mumkin. Agar iqtidorli talaba o‘qishdan chetlatilsa, buni sababini tekshirish uchun ushbu holatga qonuniy sharoitlar sabab bo‘lishiga ahamiyat berish lozim. Masalan: talabani uxlashiga yotoqxonadagi shovqin halaqit berganligi sababli, yaxshi uxlay olmay, charchab yaxshi o‘zlashtira olmaganligi, iqtisodiy qiyinchilik sababli haftasiga 40 soatdan ishlashga majbur bo‘lib, shug‘ullanish uchun vaqti yetmasligi yoxud u talabalar basketbol jamoasida o‘ynaganligi sababli, ko‘p darslarga qatnasha olmaganligi sababli o‘zlashtirishi pasayganligi va h.k.lar. Skinnerning bu tushunchalari, holatga javobgarlikni tashabbuskor shaxsga emas, balki uni tevarak-atrofdagi sharoitga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Skinner tushunchasi bo‘yicha tevarak-atrof, sharoit barcha holatlarni aniqlaydi.

Skinner boshqa nazariyalar bilan solishtirganda oson ziddiyatlashgan

xarakterdagi nazariyani taklif etmadi. U o‘zining nazariyasida o‘zining tadqiqotchilik yo‘nalishida shaxsni yaqqol tarzda ifodalovchi holatni taqdim

etmadi. Uning nazariyasi faqatgina shaxsni emas, balki butun xulq-atvorni tushuntirishga harakat qildi. Skinner psixologiya aniq dalillar asosida va tadqiqotlar laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi kerakligini ta’kidladi. Skinner psixologiya xulq haqidagi, organizm nima qilishi haqidagi fan ekanligini ta’kidladi. Uning xulq-atvorni o‘rganishi psixoanalitikka, qirralar, ekzistensial, kognitiv va gumanitstik yondashuvlarga antipoddir. Uning yondashuvi nafaqat predmet, metodologiya va maqsadi bilan tafovutlanadi.

Shaxsni tushuntirishda kalit sifatida ko‘pgina boshqa nazariyalar insonning ichki olamiga nazar soladi. Sabablar, motivlar insonning kamoloti va xulq-atvorini yo‘naltiradi hamda har bir insonning ichida kechadi.

Bunga teskari, Skinner xulq-atvorni tushuntirishda ichki tomon bilan bog‘liq biror bir xulosaga kelmadi. Ongsiz ta’sirlar, himoya mexanizmlar, qirralar va boshqa harakatga keltiruvchi kuchlar ilmiy psixologiyada o‘rin olmaydigan jihatlar ham mavjud.

Skinner ham o‘z navbatida fan uchun foydaligidan ichki kuchlar mavjud bo‘lishini inkor etmadi. Skinner aniq kuzatib bo‘lmaydigan va fanga aloqador bo‘lmagan fiziologik jarayonlarga analogik mulohazalarni qo‘lladi.

Inson bilan bog‘liq bahslar-vaziyatlarda Skinner atrof-olam yoki vaziyatlarni

35
e’tiborga oldi. Eksperimental o‘rganish predmeti jihatidan Skinnerning yondashuvi boshqa nazariyachilardan keskin farq qildi. Bir qator tadqiqotchilar emotsional, beqaror, boshqalar esa me’yordagi yoki o‘rtacha barqarorlikdagi shaxslarga e’tibor qaratadilar.

Skinnerning xulq-atvor haqidagi insonlarga qo‘llagan g‘oyalari kalamush va kabutarlar xulqini o‘rganish uchun qo‘llanilgan. Inson shaxsi haqida xulosalash uchun kabutarni o‘rganish kerakmi? Skinnerning qiziqishlari bolalar kechinmasi yoki katta yoshdagilarning tuyg‘ularini emas, qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan xulqiy

reaksiyalarni aniqlashga qaratilganligini unutmaslik lozim. Stimullarga nisbatan ba’zan javoblar odamlar, ba’zan hayvonlar yaxshi javob berishlari mumkin. Skinner inson xulq-atvori boshqa jonzotlar bilan solishtirganda, murakkab ekanligini e’tirof etdi. Tafovutlar esa darajali, tabiiy shaklda emas. Fundamental jarayonlarda o‘xshashdir deb xulosaladi. Shu bois fan oddiydan murakkabga

qarab o‘rganib, dastlab oddiy jarayonlarni o‘rganishi kerak. Shunday qilib, u jonvorlarning xulq-atvorini o‘rganishga jazm qildi. Bu esa inson xulq-atvoriga qaraganda soddaroqdir deb o‘rganishga kirishgan.

Skinnerning ishi amaliy jihatdan yo‘lga qo‘yilgan. Uning tadqiqotlardan olgan terapevtik metodlari har xil kasalliklar, xususan, psixoz, aqliy taraqqiyotdan ortda qolish va autizmni davolashda foydalanildi. Uning xulq-atvorga bag‘ishlangan g‘oyalari bo‘yicha modifikatsiya qilgan metodlari maktab, tashkilot, tuzatish muassasalari va kasalxonalarda tatbiq etildi.