Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

Asosiy xulq-atvor

Skinner ikki xil xulq-atvorni o‘rganishga e’tibor qaratdi: shartsiz reflektor –

shartli reflektor va operant xulq-atvor. Javob xulq-atvor o‘zida maxsus stimullarga javob sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan reflektor xarakterdagi xulq-atvor sifatida tizza refleksini misol sifatida keltirish mumkin. Impulsislar tatbiq etiladi va javob yuzaga keladi. Bu avtomatik tarzda yuz beradi.

Operant xulq-atvor organizm atrofdagi faol ta’sir ko‘satadi va bu faol harakat ta’sirida ular mustahkamlanishi yoki inkor etilishi mumkinligini ifodalaydi. Skinner bo‘yicha aynan mavjudotlarni moslashuvida egallanuvchi ushbu reaksiyalar ixtiyoriy xulq-atvor shakli hisobalanadi. Konkida uchish, fortepianoda kuy chalish, xat yozishni o‘rganishning barchasi insonning operant harakatlariga misoldir. Organizm uchun ularning oxiri yoqimli bo‘lishi, operant reaksiyalarni takrorlash ehtimoli ortadi.

Ekzistentsial psixologiyada shaxs. An’anaviy hayot mazmuninig muammolari falsafaning predmeti hisoblanadi. Faylasuflar odam hayotining mazmuni nima va u qanday bo‘lishi kerakligi masalasini yechadilar va h.k. Mavjud psixologiya fanlari tizimi doirasida, hozircha qat’iyan hayotiy - mazmuniy muammolarga yo‘naltirilgan, aniq ta’riflangan, maxsus intizom yo‘q.

36
(bunga o‘xshaganlarning bir qismi biologik sababdan tortib g‘oyaviy sababgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni ko‘rib chiqadigan ruhlanish (motivatsiya) nazariyasini o‘z ichiga oladi). Shuning uchun hayot mazmunining muammosi bilan alohida maktab - ekzistensial psixologiya shug‘ullanadi. "Ekzistensiya" tushunchasining o‘zi, so‘zma-so‘z tarjima qilganda “paydo bo‘lish”, “vujudga kelish”, “shakllanish” ma’nolarini anglatadi. Bu butun ekzistensializmning mohiyatini nafaqat psixologiya va psixoterapiyada, balki falsafa, san’at, adabiyot va hokazolarda ham aniq aks ettiradi. Unda odam psixodinamik mexanizmlari, xulq-atvor shakli, tabiiy va shaxsiy sifatlarining statik to‘plami sifatida emas, balki doim bor bo‘lgan va bo‘luvchi mavjudot sifatida asosiy rol o‘ynaydi.

Psixologiyada ekzistensial yo‘nalish XX asrning birinchi yarmida Yevropada ikkita g‘oyaning chegarasida vujudga keldi: bir tomondan bu o‘sha paytda odamning holis va ilmiy tahlilining ko‘rsatmasi va deterministik qarashlari bilan hukmronlik qilgan ko‘plab psixolog va terapevtlarning qanoatlanmasligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu psixologiya va psixiatriyaga katta qiziqish uyg‘otgan ekzistensial falsafaning shiddatli rivojidir. Natijada psixologiyada Karl Yaspers, Lyudvig Binsvanger, Medard Boss, Viktor Frankl kabilar tomonidan taqdim etilgan yangi – ekzistensial oqim vujudga keldi. Ekzistensializmning psixologiyaga ta’siri asl ekzistensializm yo‘nalishining shakllanishi bilan chegaralanib qolmadi. Juda ko‘plab psixologik maktablar u yoki bu miqyosda mana shu g‘oyalarni o‘ziga singdirdilar.

Ayniqsa, E. Fromm, F. Perls, K. Xorni, S. L. Rubinshteynlarning ekzistensial motivlari juda kuchli. Shunday qilib ekzistensial psixologiya quyidagilarni o‘rganadi:

1. 
   o‘lim, hayot va vaqt muammolarini;
   

2. 
   tanlash va javobgarlik erkinligi muammolarini;
   

3. 
   yolg‘izlik, sevgi va muloqot muammolarini;
   

4. 
   mavjudlikning mazmunini qidirish muammolarini.
   

Ekzistensial psixologiyaning asosiy predmeti – odamzod hayotining mazmuni, uni yo‘qotish, o‘zgartirish va erishishning shart-sharoitlari. Viktor Frankl, Rollo Mey, Djeyms Byudjental kabi mualliflar tomonidan ekzistensial falsafa asosida ishlab chiqilgan umumpsixologik nazariyalar va psixologik praktikaning metodologik asoslari bugungi kunda ekzistensial psixologiyaning cho‘qqilari hisoblanadi.

V.Frankl: ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi. Psixologiyada V.Frankl yaratgan ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi odam tabiatiga, shaxsning normal rivojining mexanizmlari va patologiya (g‘ayritabiiylik)ga, shaxs rivojidagi anomallarni yaxshilash yo‘li va uslubiga bo‘lgan tibbiy, falsafiy va psixologik qarashlarning murakkab tizimini o‘z ichigi oladi.

37
Psixolog Franklning nazariyasi uch asosiy qismga bo‘linadi: mazmunga intilish haqidagi ta’limot, hayot mazmuni haqidagi ta’limot va erkinlik irodasi haqidagi ta’limot. Mazmunga intilishni va odam o‘z hayotining mazmunini anglashini V.Frankl barcha insonlarda mavjud bo‘lgan va shaxs rivoji va fe’l-atvorini harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo‘lgan tug‘ma motivatsion g‘oya sifatida ko‘rib chiqadi. V.Franklning fikricha, hayotiy kuzatuvlar, klinik amaliyotlar va empirik ma’lumotlar shuni o‘z ichiga oladiki, odam yashashi va faol harakat qilishi uchun o‘zining qilmishlari ega bo‘lgan mazmunga ishonishi kerak.

Biroq sevgi ham hayotni anglashning zarur sharti yoki eng yaxshi variant hisoblanmaydi. Hech qachon sevmagan va sevilmagan individ ham o‘z hayotini ancha ma’no-mazmunli etib tashkil qilishi mumkin.

3. 
   Inson o‘zgartirishga qodir bo‘lmagan sharoitlar iskanjasida qolganda munosabatlar qadriyatiga murojaat qiladi. Ammo har qanday shart-sharoitda insonda ularga nisbatan ongli pozitsiyaga ega bo‘lish va o‘z uqubatlariga chuqur hayotiy ma’no berish erki mavjud.
   

O‘z asarlarida Frankl butun hayotning ma’nosi emas, balki muayyan insonning muayyan momentdagi hayotining ma’nosi masalasi muhim ekanligini ta’kidlaydi. Insonning qanday qilib o‘z mohiyatini anglashini logoterapiya amaliyotida hal qiluvchi masaladir. Ma’nolar bizga berilmagan, biz o‘zimizga ma’nolarni tanlab ololmaymiz, biz faqatgina ma’noni anglab yetishga zamin yaratuvchi chorlovni tanlashimiz mumkin. Biroq, ma’noni topish bu yarim ish; uni amalga ohirish ham kerak. Inson o‘z hayotining unikal ma’nosini amalga oshirishga mas’ul. Shunday qilib, Frankl ta’limotining bosh tezisi: inson hayoti hech qanday shart-sharoitda ma’nosini yo‘qotmaydi; hayot mohiyati har doim topilishi mumkin.

Frankl uchinchi ta’limoti - iroda erkinligi haqidagi ta’limotning asosiy tezisiga ko‘ra inson hattoki erki obektiv sharoitlar bilan chegaralangan holatda ham o‘z hayot m’anosini topishi va amalga oshirishga erkindir. Frankl insonning o‘z qiziqishlari, irsiyati va tashqi muhit sharoitlariga nisbatan erki haqida so‘z yuritadi.

Qiziqishlarga nisbatan erkinlik ularga “yo‘q” deyish, ularni qabul qilish yoki rad etish imkoniyatida namoyon bo‘ladi. Iroda erkinligi ta’limotining muhim masalasi bu inson nimaga erkinlikka egaligidir. Bu o‘z taqdiri uchun ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olish, vijdoniga quloq tutish va taqdiri bo‘yicha qaror qabul qilish erkinligidir.

Ko‘pgina mualliflar asarlarida Viktor Frankl ma’no va be’manolik masalasiga eng katta hissa qo‘shganligi ta’kidlanadi. U klinik amaliyotda uchraydigan nevrozlarning 20% noogen xususiyatga ega ekanligi, ya’ni hayot

38

39
ma’nosining yo‘qligi orqali vujudga kelganligiga alohida urg’u beradi. Shu bois ham aynan ekzistensial terapiya nazariya va amaliyoti boshqa tadqiqotchilar izlanishlarida o‘z rivojini topgan².

L.Binsvanger va M.Boss: shaxsning ekzistensial nazariyasi. Psixologiya va psixoterapiyada ekzistensial yo‘nalishning yorqin vakillari shvetsariyalik psixiatrlar Lyudvig Binsvanger va Medard Boss. Ular o‘z konsepsiyasini nemis faylasufi Martin Xaydeggerning ekzistensial nazariyasi asosida ishlab chiqishgan.

Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya bir qator o‘ziga xosliklar bilan ajralib turadi. Avvalo, ular psixologiyaga tabiiy fanlardan sababiylik tamoyilining olib kirilishiga qarshi chiqdilar. Ular fikricha, inson hayotida hech qanday sabab-oqibatga asoslangan munosabatlar yo‘q. Asosan, xulq-atvorning ketma-ketligi mavjud bo‘lib, bu ketma-ketlik orqali sababiylikni keltirib chiqarib bo‘lmaydi³.

Shunday qilib, Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya kazuallikni rad etgan holda, positivizm, determinizm va materializmni ham inkor qiladi. Ushbu olimlar ta’kidlashicha psixologiya boshqa fanlarga o‘xshamaydi va ular kabi model asosida qurilishi kerak emas. U o‘z metodini (fenomenologiya) va tushunchalarini (hayotdagi mavjudlik, mavjuslik moduslari, erkinlik, ma’suliyat, aylanish, transendensiya, makoniylik, temporallik va b.q. ) talab qiladi. Binsvanger va Boss ekzistensial nazariyasining markaziy tushunchalaridan biri motivatsiyadir. Motivatsiya doim sabab va oqibat munosabatlarini to‘g’ri yoki noto‘g’ri tushunishni talab qiladi. Bir xil voqea turi sabablar oqibatida yuzaga kelishi mumkin, shu jumladan tabiiy omillar tufayli, lekin faqat insongina mazkur harakatni amalga oshirish, biror bir maqsadga erishish uchun motivatsityaga ega bo‘ladi. Turli individlar turli maqsadlarga erishih uchun bir xil harakatlarni amalga oshirishlari mumkin. Shu bilan birga inson tomonidan u yoki bu maqsadga erishish bir necha bosqichlardan iborat bo‘lishi mumkin va bu bosqichning har biri o‘z oqibatiga ega bo‘ladi. Umuman olganda, mazkur holatda inson motivastiyasini tushunish inson xulq-atvori, hatti-harakatini anglashning bosh mezoni bo‘ladi. Binsvanger va Boss konsepsiyasi subekt (ruh) va obekt (tana, muhit, materiya) o‘rtasidagi dualizmga salbiy qaraydi. Ushbu fikrni birinchi bo‘lib Dekart ilgari surgan va keyinchalik inson kechinmalari va harakatlarini muhit stimullari hamda tana holati nuqtai nazardan ko‘rib chiqishda keng qo‘llanila boshlandi. Ekzistensial nazariya individning dunyoda birligini ta’kidlaydi va bu birlikni buzuvchi har qanday qarashni falsifikatsiya va inson

2. 
   Boeree C. G. Viktor Frankl/ Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 1997. – Р.8
   

2. 
   Boeree C. G. Medard Boss/ Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 1997. – Р.3
   

voqeligini yagona oqimini bo‘lib tashlashga bo‘lgan urinish deya baholaydi. Boss so‘zlariga ko‘ra, ekzistensial psixologiya maqsadi - insonning bog’liqlik strukturasini yuzaga chiqarishdir. U yozadi: “Bog’liqlik faqatgina buzilmagan butunlikda mavjud; bog’liqlik butunlikdan kelib chiqadi”.

Ekzistensial psixologiyaning uhbu yo‘nalishi shuningdek fenomenlar ortida ularni tushuntirib berishi yoki aniqlab berishi mumkin bo‘lgan nimadir bor degan farazni ham inkor etadi. U inson xulq-atvorini an’anaviy bo‘lgan “Men-konsepsiya”, ongsiz, psixik va jismoniy energiya, instinktlar, miya elektrik jarayonlari, arxetiplar va b.q. orqali talqin qilishni tan olmaydi. Binsvanger va Boss fenomen mohiyatini tushuntirib berishmaydi, ular faqat fenomen borlugini tan olishadi va psixologiyaning bosh vazifasini ularni chuqur yoritish, tushuntirish yoki isbotlash emas deb aytib o‘tadi. Bu tadqiqotchilar har qanday psixologik nazariyalarga salbiy munosabatda bo‘lganlar, zero, nazariya ostida doim u yoki bu faraz yotadi, mazkur olimlar uchun esa inson tomondan his qilingan, uning boshidan o‘tgan va anglab yetilgan hodisalar haqiqiydir, ilmiy farazlar emas. Bu yonalish tarafdorlari fikricha o‘rganish bu hech qanday gipoteza va steriotiplarsiz ko‘ra olishdir.

Binsvanger va Boss individga huddu buyumdek qarashga qarshi chiqdilar. Ular fikricha, insonga bunday munosabat nafaqat psixologiyaga insonlarni hayotdagi mavjudligi pozitsiyasidan anglash imkonini bermaydi, balkim alal qoibat shaxs degumanizatiyasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ular insonlarning texnisizm, byurokratiya, mexanizatsiya natijasida chetga chiqib qolishi, uzlatga chekinishi va buzilishi haqida so‘z yuritgan. Olimlar nuqtai nazariga ko‘ra, insonlar bilan buyum kabi munosabatda bo‘lganda, ular ham o‘zlarini ega bo‘lish, nazorat qilish, forma berish, ishlatish mumkin bo‘lgan buyum deb hisoblay boshlashadi. Natijada bunday insonlar haqiqiy inson hayotini yashab o‘tishga qodir bo‘lmay qoladilar. Inson o‘z hatti-harakati uchun erkin va ma’suldir. Boss aytadiki, erk bu insonlar ega bo‘lgan nimadir emas, bu shundoq ham mavjud hodisa. Binsvanger va Boss ekzistensial falsafaisda juda katta o‘rin inson o‘limi mavzusiga ajratilgan. Mazkur mutaxassislar asarlarida o‘lim oldidan qo‘rquv hayot masalasidan kam o‘rganilmagan. Binsvanger va Boss konsepsiyasining fundamental tushunchasi “dunyoda mavjudlik” (Dasein) dir.⁴

Inson mavjudigi dunyosining 3 darajasi bor: 1) bilogik yoki jismoniy atrof-muhit (landshaft); 2) insoniyat muhiti; 3) insonning o‘zi, uning tanasi. Inson mavjudligining mohiyati masalasiga to‘xtalar ekan, Binsvanger va Boss insonlarning o‘zi dunyo mohiyati ekanligini, ular o‘z dunyosiga ega ekanligini, ammo doimo bu dunyo chegarasidan chiqishga harakat qilishini aytib o‘tadi.

4 Boeree C. G. Medard Boss/ Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University.

1997. – Р.3

40
Mazkur holatda, dunyo chegarasida ortidagi mavjudlik haqida so‘z borar ekan, olimlar o‘zga – narigi olamda yashashni nazarda tutmaganlar, balki mavjud bo‘lgan muhitidan yangi dunyoga, muhitga o‘tish haqida fikr yuritganlar.