C. P. İSayev infeksion xəSTƏLİKLƏR
Yüklə 4,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
389
I. Cinsi inkişaf dövrü - sporoqoniya. Əsas sahibin - Anopheles cinsindən olan dişi ağcaqanadların orqanizmində gedir. II. Qeyri-cinsi inkişaf dövrü - şizoqoniya. Aralıq sahibin - insanın orqanizmində gedir.
insanların və parazit gəzdirənlərin qanmı soraraq yoluxurlar. Ağcaqanadın mədəsinə qanla birlikdə plazmoidlərin erkək (mikr o qameto sitlər) və dişi(makroqametositlər) cinsi hüceyrələri də düşür. Ağcaqanadın mədəsində qametositlər yetişərək yetkin cinsi formalara - qametalara çevrilirlər. Mikroqa-metositlər daha ciddi və əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalırlar. Onların nüvəsi 4-8 hissəciyə bölünür. Əmələ gəlmiş 8 kiçik nüvə hüceyrənin səthinə doğru yerini dəyişir və əvvəlcədən yaranmış aksonemlərin yanında yerləşirlər. Bu cür komplekslərin ətrafı hüceyrə membram ilə əhatə olunur. Formalaşan bu çıxıntılar - qamçılar hüceyrədən xaricə çıxırlar. Proses eksflogellyasiya adlanır. Belə tək nüvəli qamçılar yetişmiş erkək cinsi hüceyrələr - mikroqametlərdir. Onlar ağcaqanadın mədə möhtəviyyatmda fəal hərəkət edərək elə bir ciddi dəyişikliyə məruz qalmayan dişi cinsi hüceyrələri makroqametaları mayalandırırlar. Ziqo-ta əmələ gəlir. Ziqota iyəbənzər hərəkətli ookinetə çevrilir. Ookinet ağcaqanadın mədəsinin divarına daxil olaraq, onun xarici qişası altında dairəvi forma alır, nazik qişa ilə əhatə olunur. Sonradan inkişaf edərək, ardıcıl olaraq oosisia və sporosistaya çevrilir. Sporosistanm ölçüsü əvvəl 6-8 mkm bərabər olsa da, sonralar onun nüvəsi və sitoplazması dəfələrlə bölünərək 50-60 rnkm-ə çatır. Sistada çox sayda, 10000-50000-dək sporozoitlər əmələ gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, ağcaqanadın mədəsində əmələ gələn sistaların sayı bir neçə ədəddən tutmuş 500 və daha artıq ola bilər. Bu ağcaqanadın sorduğu qanda olan qametositlərin sayından asılıdır. Onu da qeyd edək ki, 1 mm 3 qanda qametositlərin sayı 1 -2-dən az olduqda ağcaqanadın yoxulması baş vermir. Sporosistalar dağıldıqdan sonra sporozoitlər ağcaqanadın hemolimfası-na tökülür və ağız suyu vəzilərinə gətirilərək orada toplanırlar. Bu vaxt onlar yoluxdurucu olur. Ağız suyu vəzilərində sporozoitlər 2-2,5 ayadək qalır. 0°C-dən aşağı temperaturda ağcaqanadda sporozitlər tələf olur, +4-10°C-də isə həyat qabiliyyətlərini saxlayaraq 2-3 gün qala bilirlər. Sporoqoniya prosesinin müddəti plazmodilərin növlərindən asılı olmaqla bərabər xarici mühitin temperaturundan da asılıdır. Ətraf mühitin temperaturu yüksək olduqca parazitin inkişaf müddəti qısalır. Ən qısa müddət +28-30° C-də müşahidə edilir. 30°C-dən yuxarı hərarətdə isə parazitin inkişafı yenidən pisləşir, ləngiyir. Qeyd etdiyimiz kimi sporoqoniyanın müddəti plazmodilərin növlərindən asılı olaraq da dəyişir. Belə ki, +20°C-də bu müddət Pl.vivaxda 10 gün, Pl.falciparum-da 12 gün, Pl.nıalaria-da 16 gün çəkir. Pl.vivax-da +15-16°C-dən aşağı temperaturda sporoqoniya getmir. +16° C-də isə 45 gün çəkir. Pl.falciparum-da isə aşağı hədd + 17-18°C hesab edilir. Pl.malaria-da da bu hədd 17-18°C bərabər olsa da, inkişaf daha ləng gedir. Pl.vivax-da sporoqoniyanın xarici mühitin temperaturunun daha geniş diapozonunda müşahidə edilməsi, onun digər plazmodilərə nisbətən daha geniş coğrafi bölgələrdə yayılmasını şərtləndirən faktorlardan biridir. downloaded from KitabYurdu.org 390
mərhələdə gedir. Toxuma və eritrositar şizoqoniya mərhələləri. Ağcaqanadlar qan soran zaman qana düşən sporozoitlər 30-60 dəq qanda dövr edir. Sonra qaraciyərdə Kupfer hüceyrələri tərəfindən tutularaq inkişaf etməyə başlayırlar. Hepatositlərdə sporozoitlər əvvəl trofozoitlərə, sonra isə toxuma şizontlarma çevrilirlər. Toxuma şizontlarmın ölçüləri böyüyür, ardıcıl olaraq nüvələri, sitoplazmaları bölünərək çoxlu sayda tək nüvəli parazitlərin - mero-zoitlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Plazmodilərin növündən asılı olaraq əmələ gələn merozoitlərin sayı da müxtəlif olur. Məsələn: Pl.vivax-da 10.000, Pl.falciparum-da 40.000-dək olur. Əmələ gələn toxuma merozoitləri yalnız erit-rositlərdə inkişaf edə bilirlər. Toxuma şizoqoniyası və ya preeritrositar şizoqoniya heç bir klinik əlamət olmadan və plazmoidlərin növündən asılı olaraq müxtəlif müddətdə başa çatır. Xəstəliyin inkubasion dövrünü əhatə edir. Pl.vivax-da 8 gün, Pl.falcipa-rumda 6 gün, Pl.malaria-da 15 gün davam edir. P.vivax və P.ovale sporozoitləri eyni cinsli deyildir. Bəzi müəlliflər taxi- sporozoitlərin və bradisporozoitlərin - hipnozoitlərin olmasını xarici mühitin dəyişkən temperaturunun ağcaqanadın orqanizmində sporoqoniya prosesinə təsiri ilə izah edirdilər. Sonralar bunun parazitin genetik xüsusiyyətlərindən asılı olması bəlli oldu. Belə ki, fizioloji inkişafı ləngitməklə parazitlərin qışı keçirməsi təmin olunur. Taxisporozoitləı* insan orqanizminə düşərək tezliklə hepatositlərdə inkişaf edirlər. Hipnozoitlərin inkişafı isə uzun müddət, bir neçə aydan 1,5- 2 ilədək uzana bilər. Bu müddətdə qeyri-fəal vəziyyətdə qalan hip-nozoitlər yenidən fəallaşırlar. Bununla da onlar xəstəliyin uzaq residivlərinə səbəb olurlar. Pl.vivax-da coğrafi regionlardan asılı olaraq taxisporozoitlərin və bradi- sporozoidlərin yayılmasının müxtəlifliyi qeyd edilir. Belə ki, şimal rayonlarda bradisporozoitlər üstünlük təşkil etdiyi halda, cənubda taxisporozoitlər çoxluq təşkil edirlər. Cənub bölgələrdə xəstəlik zamanı inkubasion dövrün qısa olması, şimalda uzun sürməsi bununla izah edilməlidir. Hər iki stamın eyni vaxta yoluxması isə xəstəliyin uzaq residivlərinə gətirib çıxarır. Toxuma merozoitlərinin eritrositlərə invaginasiyası müvafiq antigen de- terminantlarınm lokallaşdığı yerdə baş verir və onların membranlarında olan yüklərin müxtəlifliyi ilə izah edilir. Eritositlərin membranmın səthində olan mənfi elektrik yükünə rəğmən parazitlərin pellikulası müsbət yüklənmiş olur. Merozoit ön qurtaracağı ilə eritrositin membranma yapışır. Eritrositin mem-branı dağılmır, sadəcə olaraq çökür və parazitlər bu çökəkliyə gömülürlər. Sonradan parazitar vakuola ilə əhatə olunub, eritrositlərin membranı hesabına öz membranlarını əmələ gətirirlər. Eritrositdən kənarda toxuma merozoitləri uzununa dartılmış formada olursa, eritrositlərin daxilində dairəvi forma alır. Eritrositar şizoqoniya da bir neçə mərhələdə gedir: cavan və yetkin trofo-zoit; cavan və yetkin şizont, morula mərhələləri. Eritrositə daxil olmuş toxuma merozoitinin ölçüləri böyüyür, nüvəsinin yanında sitoplazma ilə əhatə olunmuş vakuola meydana çıxır. Parazit üzük forması alır və "üziiyə bənzər” trofo-zoit adlanır. Romanovski-Qimza üsulu ilə boyadıqda vakuolanı əhatə edən sitoplazma mavi, nüvə isə qırmızı-yaqutu rəngdə boynaraq üzüyü xatırladır. Sonrakı mərhələdə parazitlər böyüyərək eritrositlərin yarısından çoxunu əhatə edir. Amöbanı xatırlatdığına görə amöbabənzər şizont adlanır. Romanovski-Qimza üsulu ilə downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 4,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|