Ca'fer es-sâdik

2- Türk Dünyası,

a- Orta Asya. Her ne

kadar Horasan müslümanlar tarafından 651-652'de fethedilmişse de İslâmiyet'in Türk kavimleri arasında kökleşmesi ol­dukça uzun sürmüştür. Kuteybe b. Müs­lim'in 7O5'te Horasan valisi olması üze­rine Buhara, Semerkant vb. yerlerde camiler yapıldığı bilinmektedir. Abbasî Halifesi Me'mûn'un 819'da idareyi Sâmânoğullarına bırakması ile bölgede İslâmiyet iyice yerleşmiş oldu. Ancak bu döneme ait camileri tanımak mümkün olmamıştır. Buradaki en eski İslâmî Türk binası, Buhara'da Sâmânoğlu İsmail b. Ahmed'in türbesidir. Türbe, gerek bir hasır örgüsünü andıran tuğla cephe süs­lemesi, gerekse köşe tromplarına binen büyük kubbesiyle Türklerde kubbeli yapılara karşı olan eğilimi açıkça göste­rir. Diğer taraftan 962'ye doğru Türkis­tan'dan Afganistan'a gelen Alp Tegin'in ve onu takip eden Sebük Tegin'in 977'-de Gazne'de kurdukları küçük devlet, Sultan Mahmud zamanında en parlak devrini yaşadığında Mahmud tarafın­dan birçok cami yaptınlmışsa da 1150'-ye doğru bunlar tahrip edildiğinden gü­nümüze fazla izleri kalmamıştır. Ancak Gazneli Mahmud ve Sultan Mesud'un yıldız biçiminde kesitleri olan dış cephe­leri tezyinatlı zafer kuleleri, Türk tipi ince uzun minarelerin mimarisine ve bilhassa mânasına öncü sayılabilirler. Afganistan'da Gazneli Mahmud'un yap­tırdığı Leşker-i Bâzâr Camii, kıble duva­rına paralel iki sıra destekten meydana gelmiş, enine uzanan büyük dikdört­gen bir yapıdır. Mihrap hizasında kalın payelere oturan büyük bir kubbe bulu­nuyordu. Böylece bu cami sonraki Artukoğlu ve Büyük Selçuklu camilerinin bir öncüsü olmuştur. Hint'te ve Hazar de­nizi kıyısında Derbend'de de bu caminin benzerlerine rastlanır. Karahanlılar'dan Arslan Han (1102-1130) bilhassa büyük binalar yaptırmıştır. 1120'de Buhara'da bir musalla kurdurmuş, 1121'de Şeh-ristan'da, 1068'de harap olan caminin yerinde yeni bir cami yaptırmıştır. Fa­kat bu devrin en önemli eseri, hiç şüp­hesiz Buhara'daki Kalyan Camii ve mi-naresidir. Arslan Han'ın 1121'de Şehris-tan'da eski geleneğe uygun olarak yap­tırdığı avlulu ve pâyeli caminin sivri ke­merli olan bir kısmı bu tarihe ait olup 1400'e doğru büyük ölçüde tamir gör­müş, fakat camiden ayrı olan 52 m. boyundaki minare, üst kısımdaki bazı ta­mirler istisna edilirse aynen kalmıştır. Gövdesi tuğla kuşaklarla süslü olan mi­nare uzun bir koni biçimindedir. Buha­ra'da sur dışındaki musalla ise büyük kare bir meydanlıktan ve bunun batı kenarında yükselen bir camiden İbaret­tir. Kıble duvarı XII. yüzyıla, bugünkü yapısı ise geç döneme ait olan bu cami enine uzanan bir sahndan İbarettir ve bu sahnlar avluya ortadaki 15 m. yük­sekliğinde olan üç sivri kemerle açılır. Özkenfte XI. yüzyıla ait 17 m, boyunda­ki minare de (cami moderndir] Kalyan minaresiyle aynı özelliklere sahiptir. Göv­desi bir çubuk demeti şeklinde taşkın çıkıntılara sahip olan Çar Kurgan mina­resi İse eski Türk mimarisinin türbe ve minare inşasında kullanılan çok sevilen motiflerini aksettirir. Çeşitli istilâlar ve inceleme güçlükleri yüzünden bu bölge­lerdeki Türk camilerinin mimarileri hak­kında açık fikir edinilememekte ise de tanınan birkaç örnek sayesinde Arap mi­naresinden gerek mâna gerekse este­tik bakımdan tamamen değişik bir Türk minaresinin varlığı anlaşılmaktadır.

b- İran. Selçuklu Türkleri'nin siyaset âlemine girişiyle cami mimarisinde yeni bir tipin doğuşu başlamıştı. Sultan Me-likşah (1072-1092) İsfahan Cuma Camii'-ni tamir ettirdiği sırada burada dikkate değer ilâveler de yaptırmıştır. Melik-şah'ın en önemli ilâvesi, mihrabın önün­de ve pâyeli kısmın tam ortasında yük­selen muhteşem kubbeli mekândır. Av­lu tarafında büyük bir eyvana bitişik olan bu kubbeli kısmın. Türk-İslâm sa­natını Sâsânî âteşkedelerine bağlamak isteyenler tarafından ateş tapınakların­dan ilham alınarak yapıldığı ileri sürül­müş, bazıları ise bunları müstakil bir bina farzederek "köşk-cami" adıyla mu­ayyen bir kubbeli cami tipine esas ka­bul etmiştir. Ancak yeni esaslara göre yapılmış sadece âbidevî bir maksure olan bu bölümün harimin diğer kısımlarından açık şekilde ayrılmış olması, A. Gabriel tarafından ileri sürüldüğü gibi buranın sultanın cuma namazına tahsis edilmiş olduğunu gösterir. Böylece XII. yüzyılda İsfahan Cuma Camii'nin avlu cephelerinin her birinin ortasına birer eyvan yapılarak sonraları klasik bir As­ya camii tipi oluşturan dört eyvanlı ca­mi tipinin en âbidevî (170 x 140 m.) ör­neklerinden biri meydana getirilmiştir. Nizâmülmülk tarafından 1058'de yaptı­rılmış bir cami olduğu tahmin edilen Hargird'deki kerpiç bir harabede, mih­rap 6,80 m. enindeki dip duvarında ise de dikkate değer çok güzel kabartma tezyinat kalıntılarına sahip olan bu yı­kıntının mahiyeti kesin olarak bilinmemektedir. İsfahan Cuma Camii'nin dört eyvanlı şekli bugünkü bilgilerle ön örnek olmuş izlenimini bırakmaktadır. Doğu Türkistan'daki Budist ve Nestürî ma­nastırlarına, ribâtlarına veya sadece ker­vansaraylara dayandığı yolunda ortaya atılan iddialara rağmen bir avluya açı­lan dört eyvan ve bunların arasında sıra­lanan kemerli iki katlı revaklarla arka­larındaki hücrelerden ibaret medrese-cami tipinin doğuşu genel görüşe göre Selçuklu döneminde olmuştur. İran topraklarında. Sâsânî yapısı olan Bağdat yakınında Tâk-ı Kisrâ gibi yerli mimari­nin baş unsuru olan eyvanın cami mi­marisinde Selçuklulardan önce de kul­lanıldığı yolunda ileri sürülen faraziye⁵¹⁶ inandırıcı olamamış­tır. Eyvanın Selçuklular ile cami mimari­sinde uygulandığını ileri süren görüşe karşı yapılan itirazlar da yeter derecede inandırıcı değildir. İsfahan Cuma Ca-mii'nden sonraki bütün aksamı aynı za­mana ait bir örneği, 1135'te yapılan Zev-vâre Cuma Camii teşkil eder. Diğer kı­sımları XIX. yüzyılda yapılan Gulpâye-gân Camii'nde, XII. yüzyıl başına ait esas binada, harimde büyük kubbeli bir kıs­mın hâkimiyeti dikkati çeker. Aynı tipin diğer bir örneğini teşkil eden Erdistan Cuma Camii'nde (1160) çok önemli bir unsur olan kubbe kısmında intikal, pek zengin bir kemer ve tromp sistemiyle sağlanmıştır. Selçuklu mimarisinde cephe tesirine büyük bir önem verildiğinin de­lili de ana eyvanın iki yanında cümle ka­pısı üstünde yükselen yuvarlak gövdeli ve dışı tuğla tezyinatlı ince uzun bir çift minaredir. Büyük Selçuklular devrine ait camilerden pek az iz kalmıştır. An­cak bunlardan bazılarının minareleri, bugünkü yapıları hayli yeni olan camile­rin yanlarında mevcuttur. 1092'de Me-likşah'ın Bağdat'ta yaptırdığı cami ta­mamen kaybolmuşsa da burada eski pâ­yeli-avlulu tip uygulanmış olmakla be­raber mihrap önündeki her dört payenin meydana getirdiği kare bölümün üstü­nün küçük bir kubbe tarafından örtülü olduğu bilinmektedir. Büyük Selçuklular'-dan Sultan Sencer'in (1118-1157) Merv şehrindeki muazzam eserleri ise Mo­ğol akınlarında tamamen yok olmuştur. Merv'in Selçuklular devrindeki ihtişamı­nı anlatan, 1217-1219'da orada yaşayan Yâküt, Sultan Sencer'in türbesine bitişik ve ondan bir parmaklıkla ayrılmış büyük ve muhteşem bir camiden bahseder ki türbenin harabesi durmakla beraber bu­gün bu yapıdan toprak üstünde hiçbir iz yoktur.

c- Suriye-Doğu Anadolu. Büyük Selçuk-lu Devleti'nin parçalanması ile ortaya çı­kan küçük devletler devrinde de cami mimarisinde gerek tip gerekse tezyinat­ta önemli gelişmeler kaydeden bir iler­leme dikkati çekmektedir. Musul ve Ha­lep Atabeği Nûreddin Zengî tarafından 1148'de yaptırılan Musul Câmi-i Kebî-ri'nin, gövdesi zengin ufkî frizler halin­de değişik kabartma örgü motifleriyle süslü ince yuvarlak minaresi ve su mermerinden muhteşem mihrabı bu özel­likleri çok iyi aksettirir. Esası Melikşah devrine ait olan Diyarbakır Ulucamİİ es­ki Emevî geleneğine uygundur. Revaklı bir avluyu, enine uzanan kıbleye paralel payeti üç sahndan ibaret bir harim ta­kip eder. Ana eksen üzerinde, mihraba uzanan yüksek çatılı eksen sahnı da var­dır. Şam Emeviyye Camii'ne çok benze­yen bu eserin en ilgi çekici tarafı. Artu-koğlu Elaldı tarafından 1118'e doğru yaptırılan, âdeta İlkçağ'ın tiyatro sahne­si cephelerini (skene frons) hatırlatan ih­tişamlı bezemelerle kaplı ve zengin bir sütun tertibine sahip gösterişli mimarili cephesidir. Diyarbakır Ulucamii'nin plan bakımından eski geleneğe uygun olma­sına karşılık 1031'de yapılan bir cami­nin yerinde Artukoğlu Necmeddin Alpı­nın (1152-1176) yaptırdığı Meyyâfârikîn-deki (Silvan) Ulucami, Türk cami mima­risindeki değişikliğin dikkate değer bir örneği olarak ortaya çıkar. İtinalı bir taş işçiliğine sahip olan bu cami yeni özel­likler de gösterir. Yapı enine uzanmakta, mihrap önünde ise çok büyük bir kub­be mekânı bulunmaktadır ki burayı sa­ran kanatlar payelerle ayrılmıştır. 1176'-da yapılan Mardin Ulucamii, Silvan Ulu-camii gibi avlusuz ve kubbeli, enine açı­lan bir mekândan ibarettir. İnşa tarihi kesin olarak bilinmeyen (1190 |?) Urfa Ulucamii, enine uzanan üç sahndan ibaret basit bir yapıdır. Bu caminin tek özelli­ği, payeler arasındaki bölümleri örten çapraz tonozlardır. Halep, Diyarbakır, Urfa camilerinin kare planlı minareleri ise bu hususta hâlâ eski Emevî gelene­ğine bağlı kalındığını gösterir. Artukoğ­lu Yavlak Arslan zamanında (1184-1200) başlanan ve Artuk Arslan (1200-1239) ta­rafından tamamlanan Düneysir (Kızılte­pe) Ulucamii, Artukoğullan cami tipinin özelliklerini taşır. Revaklı avlu artık kay­bolmuş (belki de yıkılmıştır), harim ise enine açılan bir mekândan ibaret kal­mıştır. Bu mekân kıbleye paralel pâyeli üç sahndan meydana gelmekte, mihrap önünde kuvvetli payelere oturan ve ca­minin genel mimarisine hâkim büyük ve yüksek 10,50 m. çapında bir kubbe bulunmaktadır. Bu caminin evvelce zen­gin tezyinatlı iki minaresi olduğu zan­nedilmektedir. Mihrap önündeki artık basit bir maksure olmaktan çıkmış bü­yük kubbeli mekânı bir at nalı şeklinde payelerle saran tipin biraz değişik bir örneği de XIII. yüzyıla ait olduğu tahmin edilen Van Ulucamii'dir. Yalnız burada giriş kısmında ayrıca bir paye dizisi da­ha bulunmakta ve cami önünde eskiden bir avlu olduğu tahmin edilmektedir. Mi­mar Hüsrev tarafından 1247de yapılan ve şimdiki şeklini 1274'te alan Malatya Ulucamiİ'nde değişik bir uygulama ile karşılaşılır. Cami derinliğine uzanmakla beraber pâyeli yan kanatların kemerleri kıbleye paralel sıralanmakta, ortada ge­niş bir eyvanı, geçişi alveollu bir kubbe takip etmektedir. Böylece Malatya Ulu­camii, İran'da görülen eyvanlı-kubbeli tipin bir temsilcisi olmaktadır. Aynı özel­likler 1394'te yapılan Hasankeyf (Hısnı-keyfâ) Ulucamiİ'nde de vardır. Yine Ha-sankeyfte Eyyübîler'den Gâzî b. Meh-med'in 1371'de yaptırdığı Süleyman Camii ile⁵¹⁷ XIV. yüzyıl sonuna ait Koç Camii ise yine mihrap kubbesine ve 30 m. boyunda taştan ha­rikulade bir minareye sahiptir. Bölgenin taştan yuvarlak gövdeli minareleri şekil bakımından Türk, kabartma süslemele­ri bakımından Arap-Suriye minare mi­marisine bağlanırlar.

d- Anadolu'da Cami. Pâyeli Camiler. 1071'de kazanılan Malazgirt Zaferi ile Selçuklu Türkleri'ne açılan Anadolu'nun ilk camilerinin mimarilerinde pâyeli tipe sadık kalındığı anlaşılmaktadır. Ancak bu pâyeli tipte iklim şartlan yüzünden ve sanat zevki bakımından birtakım ye­nilikler meydana geldiği tesbit edilmek­tedir. 1100'e doğru yapılan Ani Camii'nde bodur taş payelerin yine taştan tonoz­ları taşıdığı görülür. Heybetli bir prizma halindeki taş minare ise Türk minarele­rinin zafer anıtı karakterini eski İrmîni-ye'nin bu başşehrinde çok güzel belirtir. Anadolu'nun en eski camilerinden biri sayılan, 1100'e doğru yapılan ve 1135'-te tamir edilen Sivas Ulucamii Dâniş-mendliler dönemine aittir. Bu caminin üstü düz bir dam ile örtülmüş⁵¹⁸, harim kısmı ise her sırada beş paye ile kıble duvarına dikey on bir sahna ayrılmıştır. Binanın kıble duvarına bitişik olan minaresi 1220'de ya­pılmıştır. Rükneddin Mesud döneminde 1155'te inşasına başlanarak 1220'de I. Alâeddin Keykubad zamanında tamam­lanan Konya'da Alâeddin Camii, çeşitli ek ve değişiklikler yüzünden hayli çap­raşık bir biçim alan planına rağmen ilk şeklini açıkça belli eder. Şamlı Mehmed b. Havlan adlı bir mimarın eseri olan bu camide revaklı avlu yoktur. İklim sert olduğundan avlu cephesi kapatılmıştır. Mihrap önünde kubbeli bir kısım ve bu­nun etrafında eski binalardan toplanma sütunlarla (bir tanesi üzerindeki Grekçe kitabeden öğrenildiğine göre bir kiliseye vakfedilmiştir] ayrılmış sahnlı kanatlar vardır. Sütunları bağlayan sivri kemer­ler kıble duvarına paralel uzanır. 1140"a doğru inşa edilen Kayseri Uİucamii'nde görülen tip daha farklı olup pâyeli tip geleneğinde yapılan değişiklik açıkça belli olur. Burada derinliğine sekiz sahn, enine ise beş kemer dizisi vardır. Tam ortada bulunan, günümüzde örtülü bir bolümün üstünün evvelce açık olduğu ve bunun avlu geleneğinin son derece küçülmüş ve mahiyetini kaybetmiş bir hâtırası niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır. Mihrap önündeki bölüm de büyük bir kubbeye sahiptir. Konya'da II. Kılıcars-lan'ın (1155-1192) veziri Ebû Said Altınapa'nın yaptırdığı, 1332'de tamir gören İplikçi Camii enine uzanan avlusuz bir binadır. Haçvari kesitli iki sıra halindeki on iki paye, mekânı üzerleri çapraz to­nozlarla örtülü yirmi İki bölüme ayırır. Yalnız cümle kapısından mihraba doğru sıralanan üç bölümün üstleri, üçgen ge­çişli kubbeli tonozlarla kapatılmıştır. Böy­lece Anadolu'da Türk cami yapı sana­tında pâyeli camilerin kagir tonozlarla örtülmesi sisteminin yerleşmeye başla­dığı anlaşılır. Minare, kıble duvarı önüne ve binadan ayrı olarak sonraları yapıl­mıştır. Saltukoğlu Mehmed Kızılarslan'ın 1179'da yaptırdığı Erzurum Ulucamii de sivri kemerlerle bağlı yirmi dört paye ve on altı duvar payesi üzerine inşa edil­miş kubbe ve tonozlarla örtülüdür. At­sız Elti adına 1210'da yaptırılan veya tamir ettirilen Kayseri Kölük Camii, or­tada üstü açık olan avlu bölümüne ve mihrap önünde dört kemere binen kub­beye sahiptir. Bu tipin daha gelişmiş bir örneği ise Niğde'de 1223'te yapılan Alâed­din Camii'dir. Derinliğine uzanan bu ca­minin üstünü kalın payeler üzerine bi­nen on beş tonoz örter. Kıble duvarı bo­yunca sıralanan bölümlerin üstleri ise kubbelerle kapatılmıştır. Binanın tam ortasında olan yüksek kısmın üstü, ge­leneksel iç avlunun bir hâtırası olarak açık bırakılmışken sonraları kapatılmış­tır. İtinalı taş işçiliği bilhassa cümle ka­pısının dış cephesinde görülen bu cami­de Türk geleneğine uygun yuvarlak bir minare vardır. Kıble istikametine doğru iki paye dizisiyle ayrıldıklarından dolayı aralarında hıristiyan sanatının bazilika­ları ile müphem bir benzerlik gören M. van Berchem tarafından bu camileri ifa­de için ortaya atılan "kilise tipi cami" (mosquee-eglise) tabirinin yersiz ve man­tığa aykırı olduğu da açıkça bellidir. Men-gücükler'den Ahmed Şah b. Süleyman Şah tarafından 1228-1229'da yaptırılan Divriği Ulucamii ise birçok bakımdan Çok önemli bir Türk eseridir. Aynı eksene sahip bir şifâhâneye⁵¹⁹ bitişik olarak inşa edilen bu caminin dış görünüşünde temiz taş İşçiliğine sahip cümle kapıları ve bilhassa kuzeye ba­kan cümle kapısı kabartma süslemesiy-le dikkati çeker. Bina, her biri beş sütun-lu dört sütun dizisiyle uzunlamasına beş sahna ayrılmıştır. Kemerler kıble duva­rına dikey sıralanmakta olup ortadaki sahn daha geniş tutulmuştur. Mihrap Önünde büyük bir kubbe bulunmaktadır. Harimi teşkil eden bölümlerin tonozla­rının (on dokuzu orijinaldir) geçiş şekille­ri hep değişiktir. Monoton olmaya çok elverişli bu örnekte böylece göz alıcı bir tesir elde edilmiştir. Kagir tonozlu Ana­dolu Türk camileri mimarisinde en son merhaleye Divriği'de ulaşılmıştır. Kayse-ri'de 1237'de yapılan medrese ve tür-besiyte bir külliye teşkil eden Huand Ha­tun Camii'nde sahnları kare payeler ayı­rır. Mihrap önünde kubbeli bir bölümle avlu hâtırası olan kare bir iç bölüm var­dır. Ancak bu bölümün üstü yakın bir tarihte binanın dış görünüşünü çok bo­zan, yüksek kasnaklı çirkin bir kubbe ile kapatılmıştır. Muhtemelen 1243'te yapılan Amasya Burmalı Minare Camii, adını binadan ayrı olarak yapılmış, göv­desi helezonlu çubuklu minaresinden alır. Payelerin ayırdığı, derinliğine sıra­lanan dokuz bölümden eksen üzerinde­ki üç tanesi kubbelidir. Konya'da 1258'de inşa edilen Vezir Sâhib Ata'nın Lârende Camii, harim planının basit oluşuna kar­şılık muhteşem bir cümle kapısına sahiptir. Stalaktitli derin bir nişin içindeki methalin üstünde gövdeleri çubuklu bir çift minarenin bulunduğu bilinir. Fakat bunlardan biri tamamen, diğeri ise ya­nsına kadar yıkılmıştır. Böylece burada eski Türk cephe mimarisinin önemli bir unsuru olan, taçkapıyı çifte minare ile belirtmek prensibinin tekrar uygulanışı görülür. Fikir bakımından kökü Asya-Türk sanatına dayanan bu kapı, cephe­sini süsleyen tezyinat ve nisbetleri ba­kımından tamamen Anadolu Selçuklu üslûbundadır. Cami mekânını göz alıcı biçimde bezeme eğilimi, burada mihra­bın en güzel Selçuklu çinileriyte kaplan­ması suretiyle kendisini belli eder. Kay-seri'de 1250 tarihli Hacı Kılıç Camii de tonozlu tipin örneklerindendir. Nihayet her ikisi de belki XIV. yüzyıla ait Amas­ya Gökmedrese Camii ile Divriği'de Kale Camii, uzunlamasına sıralanan paye di­zileriyle sahnlara ayrılmış ve bölümlerin her biri birer kubbe ile örtülmüş cami­lerdir ki bunlardan Anadolu'da cami ti­pinin değişik bir esasa göre gelişmek imkânını bulduğu anlaşılır. Böylece Ana­dolu'da sütunlar veya payelerle taşınan, ahşap kirişli ve düz damlı cami mimari­sinin, kubbe gibi önemli bir mimari un­suru ön plana almak suretiyle kubbeli cami tipine doğru geliştiği dikkati çek­mektedir.

XIV. yüzyılda Anadolu'da çok destekli camiler değişik biçimlerde inşa edilmiş­tir. Nitekim Ermenek (1302), Birgi (1312), Tire (1350), Konya Ereğlisi (inşa tarihi meç­hul) ulucamilerinin geleneğe bağlı, düz ahşap çatı ile örtülü, paye dizileriyle kıble duvarına paralel sahnlara ayrılmış, ba­sit mimarili ve sade görünüşlü, enleme­sine gelişen yapılar olmalarına karşılık Karaman'da Gaferyat Camii gibi derin­liğine uzanan bazı daha nâdir misalle­ri de olması yanında, aynı mimari tipin bölümleri kubbelerle örtülü olan örne­ğine Antalya'da, esası ve minaresi Alâ-eddin Keykubad zamanına ait olan ve 1372'de tamir gören Yivli Minare Ca-mii'nde rastlanır. Esası Alâeddin Keykubad tarafından yaptırılmakla beraber 1267, 1385 ve 1861'de ciddi şekilde ta­mir edilen Sinop Ulucamii'nde ise bölüm­lerin tonozlarla örtüldüğü görülür. Aynı mimari Milas Ulucamii'nde (1378) tekrar­lanmakla beraber burada mihrap önün­de kubbe ile bir eyvan bulunmakta, yan­larda tonozlar sıralanmaktadır. Bu ca­mi mimarisi anlayışının en gelişmiş biçi­minde, kalın payelere oturan kemerler­le ayrılan bölümlerin her birinin üzerleri birer kubbe ile örtülmüştür ki "çok kub­beli camiler" denilen bu tipteki ibadet yerlerinin en büyük ölçüdeki örneği. Yıldırım Bayezid tarafından 1399'da yap­tırılan Bursa Ulucamii'dir. Burada dört sıra halinde beşer kubbeden yirmi kub­be vardır. Ortada bulunan bir bölümün içindeki şadırvan, eski iç avlu geleneği­nin bir hâtırasıdır. Bu şadırvanın üstün­deki kubbenin tepesinde de iç avlu fik­rini destekleyen bir aydınlık feneri yer almıştır. Cami kitlesinin iki köşesinde yükselen kalın gövdeli çifte minare, ca­minin önemli parçası olan bu unsurun onunla artık kaynaştığını belli eder. Ge­libolu'da 1385'te yapılan Câmi-i Kebîr tarafından da evvelce temsil edilen bu örnek, 1. Murad'ın (1362-1389) vakıfların­dan olan Filibe'deki Cuma Camii'nde de tek farkla, yan bölümleri tonozlarla ör­tülü olarak uygulanmıştır. Edirne'de Çelebi Sultan Mehmed'in (1413-1421) yap­tırdığı Eskicami'de ise aynı örneğin do­kuz kubbeli bir örneği ile karşılaşılır. Ortada dört ağır paye. bölümleri ayıran geniş kemerlere dayanak olmakta, ana eksen üzerinde sıralanan üç bölümün kubbeleri ise değişik ve daha zengin görünüşlü geçiş unsurları ile bu bölüm­lerin en eski camilerde olduğu gibi hâlâ önemlerinin kuvvvetle vurgulanmak is­tendiğini gösterir. Türkler'in hâkim ol­duğu topraklarda pâyeli ve çok bölümlü cami mimarisi az çok değişik şekillerde gelişirken daha başka tiplerin de de­nendiği görülür.

Ahşap Destekli Camiler. Anadolu'nun kagir eski camileri yanında üst örtüyü ahşap desteklerin taşıdığı bazı örnek­lerle de karşılaşılır. Bunlardan birçoğu çeşitli sebeplerle ortadan kalkmışsa da⁵²⁰ bazı güzel ve üstün sanat değerine sahip örnekler günümüze kadar gelebilmiştir. Beyşe­hir'deki Eşrefoğlu Camii, XIII. yüzyıl so­nu yapımı mukarnaslı ahşap başlıkları olan ağaç direklerle yalnız ortadaki bö­lümü biraz geniş eşit sahnlara ayrılmış­tır. Caminin dış avlusu yoktur. Harimde orta bölümün üstünün açık oluşu ve bu­rada bir şadırvanın bulunuşu, bu bölü­mün avlu fikri esasından geldiği hakkın­da şüphe bırakmaz. 46-32 m. ölçüsün-deki bu cami kırk beş ağaç direğe sa­hip bulunmakta ve gerek tavandaki ka­lem işi süslemeler, gerekse mihrap kub-besindeki çini mozaikler zengin tezyina­ta işaret etmektedir. 1272'de yapılarak 1341'de Karamanlılar döneminde tamir gören Afyon Ulucamii de duvarlarının taştan olmasına rağmen içi 5,10 m. bo­yunda ağaçtan yontulmuş dikmelerle sahnlara ayrılmıştır. Direkleri bağlayan kirişler kıble duvarına dikey uzanmakta­dır. Eksen sahnı ise diğerlerine göre da­ha geniş tutulmuştur ki bu bakımdan kagir camileri hatırlatır. Aynı esaslara gö­re yapılmış ahşap direkli camilere baş­ka yerlerde de rastlanmaktadır. Anka­ra'da kıbleye dikey beş sahnlı Aslanha-ne Camii bu hususta bir örnek teşkil eder. Caminin ahşap minberi 1290 ta­rihli olduğuna göre yapı da bu tarihler­de inşa edilmiş olmalıdır. Bu caminin bir benzeri, yine aynı şehirde yaptıranın adıy­la anılan Anî Elvan Camii'dİr (XIV. yüzyıl). Nihayet Candaroğullan'ndan Mahmud Bey'in 1366'da Kastamonu-Daday yo­lunda Kasaba'da yaptırdığı cami de uzunluğuna sahnlar halinde düzenlenmiş bu düz damlı, ahşap direkli camilerin ölçü­leri bakımından mütevazi. fakat muh­teşem nakışlı bir örneğidir.

Değişik Tiplerde Camiler. Pâyelİ veya direkli, üstü düz dam, kagir tonozlar veya kubbelerle örtülü camilerin dışında Türk mimarisinde başka denemeler de yapılmıştır. Aydınoğlu îsâ Bey tarafın­dan Şamlı Ali adında bir mimara 1375'-te yaptırılan Ayasuluk'taki (Selçuk) büyük cami, enlemesine uzanan bir yapı olma­sı bakımından bir dereceye kadar Şam'daki Emeviyye Camii'ni hatırlatır. Kıble duvarına paralel, üzerleri cifte meyilli çatılarla örtülü ikişer sahndan başka ana eksen üstünde mihraba doğru bir­birini takip eden iki kubbesi vardır. Bir taraftan Emevî cami örneğinde bir ge­lişmeye işaret eden îsâ Bey Camii, bir taraftan da dışarıdan bir duvarla ayrıl­mış, aslında revaklı olan avlusu ve ha-rimle avlu duvarının birleştiği yerde yük­selen biri yıkılmış çifte minaresiyle. ilk Osmanlı dönemi cami mimarisinde bir­takım yeniliklerin başlamasında öncü olmuştur. Dış cepheleri eski harabeler­den devşirilmiş mermerlerle kaplı bu çok değerli camide zengin bir taş süs­leme de görülür. Geçen yüzyılda harap olan ve senelerce bakımsız bir yıkıntı du­rumunda kalan îsâ Bey Camii, son yıl­larda ihya edilerek yeniden ibadete açıl­mış ve kurtarılmıştır. Bu caminin avlu­suna benzeyen, yalnız yanındaki revak-ları daha derin bir avlu da Manisa'da Sa-ruhanoğullarfndan İshak Bey tarafından 1366'da inşa ettirilen Ulucami'de görü­lür. Bu yapının en dikkate değer tarafı, içinde tam ortada, örme sekiz desteğe dayanan 10,80 m. çapındaki büyük kubbedir. Bu merkezî kısmın üç tarafı kü­çük tonozlu kare bölümlerle sarılmıştır ki bu düzenleme, Artukoğulları dönemin­deki cami mimarisinin bir kademe da­ha geliştiğini göstermesi bakımından çok önemlidir. Manisa'daki bu düzen, Osmanlı döneminde Edirne'de 1438-1447 yılları arasında yapılan Üç Şerefeli Cami'-de çok daha gelişmiş bir biçimde orta­ya çıkar. Artık Osmanlı mimarisinde son şeklini bulan kubbeli ve revaklı avlu ile bunun dört köşesinde yükselen, değişik renkli motiflerle süslenmiş dört mina­reye⁵²¹ sa­hip bulunan bu yapının enlemesine uza­nan bir harimi vardır. Bu iç kısmın tam ortası 24 m. çapında bir ana kubbe ile. altıgen şeklindeki bu mekândan birer paye ile ayrılan yan kanatların her biri ikişer küçük kubbe ile örtülmüştür. Türk yapı sanatının büyük kubbelerinin ilkinin inşa edildiği binada bazılarına göre biraz olumsuz gibi görünen tek husus, orta mekân ile yan mekânlar arasında kalan üçgen biçimindeki küçük bölüm­lerdir. Böylece Türk mimarisi basit çok destekli tipten bir büyük kubbenin hâ­kim olduğu camiye doğru gelişmiştir.

Tek Kubbeli Camiler. Daha Selçuklular döneminde Anadolu'da küçük ölçüler­deki ibadet yerleri için tek kubbe ile ör­tülü camiler yapıldığı bilinmektedir. Kon­ya'da bunlardan birkaçı zamanımıza ka­dar gelmiştir. I. Keykâvus devrinde Hacı Ferruh tarafından 1215'te yaptırılan Ak-çegizlenmez Camii en eski örneklerden­dir. Halen bu caminin üstü çatı ile kapa­tılmıştır. 1220'de yapılmış Şekerfürüş Hüseyin b. Şa'bân, 1275 tarihli Abdül-mü'min, 1279'da yapılan İnce Minareli Dârülhadis Camii⁵²², Beyhekim ve benzersiz bir minare­ye sahip Hoca Hasan camileri bu özel­likteki yapıların örnekleri olarak göste­rilebilir. Bu tipin mütevazi ölçülerine bağ­lı kalınarak kendi içinde bir gelişme de sağlandığını, erken Osmanlı döneminde Bursa'nın 1326'da fethinden hemen son­ra yapılan Alâeddin Bey Camii gösterir. Aynı dönemde İznik'te 1333'te yapılan Hacı Özbey ve 1345 tarihli Hacı Hamza b. Ardunşah camileri, sütunlu bir son cemaat yerini takip eden, tek kubbe ile örtülü kare biçimli bir mekândan iba­rettir. Bunlardan Hacı Hamza b. Ardun­şah Camii, yanındaki 1349-1350 tarih­li tûrbesiyle birlikte 1930'lu yıllarda ye­rine belediye binası yapılmak üzere yık­tırılmıştır. Aynı yerde Vezir Çandarlı Hay-reddin Paşa'nın. mimar Hacı Musa'ya 1378-1391 yıllan arasında yaptırdığı ve adını yeşil çinilerle kaplı muhteşem mi­naresinden alan Yeşilcami, biri kubbe. İkisi aynalı tonozla örtülü üç bölümlü bir son cemaat yerini takip eden harimin-de yeni bir özellik gösterir. Mekân giriş tarafında üç bölümlü bir ilâve ile uza­tılmıştır. Yeşilcami, itinalı ve zengin bi­çimde yapılmış mermer işçiliğiyle de dikkati çeker. Yine İznik'te 1442 tarihli Mahmud Çelebi Camii, tek kubbeli tipin sade ve zarif örneklerindendir. İnönü'de 1370 tarihli Yadigâr, Ezine yakınında Kemaller köyünde 1382'de yapılmış Asıl-han Bey camileri de aynı mimari biçimin mütevazi temsilcileridir. Fakat tek kub­beli camilerin arasında Yeşilcami dere­cesinde önemli ve bilhassa cephe işçiliği bakımından çok değerli olan başka bir eser de Söke yakınındaki Balafta Men-teşeoğlu İtyas Bey tarafından 1404'te yaptırılan camidir. Burada küçük ölçü­lerde ve tek kubbe ile örtülü caminin gi­riş cephesi mermer malzemenin yardı­mıyla zarif biçimde düzenlenmiş ve işlen­miştir. Osmanlılar'ın Menteşe valisi Hoca Fîruz Bey için 1394te Milas'ta mimar Hasan b. Abdullah tarafından yapılan cami, gerek planı gerekse süslemesi ba­kımından Türk sanatının önemli eserle­rindendir. Pâyeli açık bir son cemaat ye­rinin arkasındaki tek kubbeli mekâna, üstü bindirme tekniğinde yapılmış bir giriş bölümünden geçilir. Bu bölümdeki bindirme teknikli örtü, Orta Asya mi­marisinde çok yaygın olup Türkler tara­fından Anadolu'da çok kullanılmış, hat­ta Erzurum'un eski evlerinde olduğu gi­bi doğuda ev mimarisine de uygulan­mıştır. Fakat aynı tekniğin Antikçağ'da da bilindiğini. İzmir civarında Belevi'ndeki mezar binası gösterir. Fîruz Bey Camii'nin methal bölümünün iki yanında esas na­maz mekânı ile bağlantısı olmayan kub­beli kanatlar vardır ki bunlar caminin bir zâviye-cami veya tabhâneli cami olarak düşünüldüğünü gösterir.

Zaviye - Camiler (Tabhâneli Camiler). Os-manlı Devleti'nin ilk gelişme safhasında değişik bir cami tipi ortaya çıkmıştır. Türk kültürünün dışında olan yabancı sanat tarihçileri, bunları binanın şekline bakarak "ters T planlı camiler" olarak adlandırmışlardır. Bu camiler genellikle ana eksen üzerinde birbirini takip eden iki mekândan ve bunlardan itkine bitişik kubbeli iki veya dört küçük mekân­dan oluşur. Yanlardaki odalar ocaklıdır. Ortadaki iki mekânın döşemeleri ara­sında da seviye farkı vardır. Bu camileri adlandırmak İçin önce iki yanlardaki oda­ların ne işe yaradığını araştırarak bun­ların "âyende ve revende"nin misafir edilmelerine mahsus tabhâneler olduk­larını tesbit etmiş ve böylece bunların zâviye-camiler veya tabhâneli camiler olduklarını ileri sürmüştük. Konunun özüne hiç girmeyen bazı araştırmacılar, sadece bir ad vermek gayesiyle bu tip ibadet yerlerine "çok fonksiyonlu", "yan mekânlı", "çapraz akslı" camiler gibi ad­lar vermişlerdir. Ancak bunlar aynen "ters T" gibi yalnız şekle dayanan, fa­kat binanın ne işe yaradığını ifade et­meyen geçersiz adlardır. Kitabelerinde, vakfiyelerinde ve eski yazılı kaynaklarda imaret olarak gösterilen bu çeşit ya­pıların sonraki aşhâne-imaretle de bir ilgisi yoktur. Bu tip camilerde ilk kub­beli bölüm, üstündeki aydınlık fenerinin de işaret ettiği gibi, eski avlu hâtırası olarak yapılmış bir kapalı avludur. Bu­nun önünde olan mihraplı bölüm ise esas namaz mekânıdır. Genellikle bu bölüm zengin şekilde çiniler, kalem işleri veya malakârî kabartmalarla tezyin edilmiş­tir. XVI. yüzyılın ortalarından itibaren bu binalar esas görevlerini kaybedip normal mahalle camiine dönüştürüldüklerinde yan odalarla orta kısmın arasındaki du­varlar pek çok hallerde kaldırılmış, kapalı avlu mekânı ile namaz bölümü ara­sındaki seviye farkı da yok edilmiş ve arada olan pabuçluklar ortadan kaldırıl­mıştır. Türkler'in Orta Asya'dan getir­dikleri bir mimari düzenlemenin gelişti­rilmiş şekli olan bu yapıların Bizans sa­natına veya yabancı bazı ilham kaynak­larına dayandırılmak istenmesi de hiçbir ciddi dayanağı olmayan hayal ürünü fa­raziyelerdir.

Bu tipteki camilerin ilk örneklerinden biri, İznik surları dışında Orhan Gazi'nin 1334-1335'te yaptırdığı İmaret Camii'-dir. 1963'te kitabesinin parçaları ile te­melleri bulunan bu bina, eksen üzerinde çifte mekânlı ve yanlarda tabhâne oda­ları bulunan bir cami idi. Bursa'nın fet­hinin hemen arkasından yine Orhan Ga­zi'nin 1339'da yaptırdığı ve 1418'de ta­mir edildiği bilinen cami de bu tipin tem­silcisidir. Burada cephelerde iyi bir taş ve tuğla işçiliği kullanılarak yapıya renk­li bir ifade verilmiştir. Osmanlı dönemi­nin ilk yüzyıllarında (XIV ve XV. yüzyıllar) çok revaç bulan bu tip camiler Türk top­raklarının hemen her tarafında yapıl­mıştır, Yenişehir'de (Bursa) Orhan Gazi tarafından bir tepe üstünde inşa ettiri­len ve çok ilgi çekici tuğla işçiliği gös­teren Postinpûş Baba (Seyyid Mehmed) Zâviye-Camii. büyük kubbeli bir cami me­kânı İle yanlardaki birer kubbeli odadan ibarettir. Bir eyvan biçiminde olan giriş dehlizlerinden yan odalara geçişi sağla­yan küçük ve dar koridorlar, yine de av­lu hâtırası olarak minyatür kubbecikler-le örtülmüş ve bunların ortalarında ay­dınlık feneri yerini tutan birer delik bı­rakılmıştır. Bursa Çekirge'de I. Murad'ın Kaplıca İmareti veya Hüdâvendigâr Camii, bu plan şeklinin çok değişik uygulanışına sahiptir. İki katlı olan bu yapıda biri be­şik tonozlu, diğeri kapalı avlu halindeki kubbeli iki mekânı üst katta at nalı gibi saran hücrelerden ibaret medrese teş­kil eder. Alt katta kubbeli mekânın yan­larında tabhâne odaları yer almıştır. Beş kubbeli son cemaat yerinin üstünde uza­nan İkiz kemerli galeri halinde dışarı açı­lan kat ise binanın cephesine bir saray görünümü verir. Bu o yıllarda çeşitli Ak­deniz ülkelerinde uygulanan bir mimari zevkin Türkleşmiş şeklidir. Hüdâvendi­gâr Camii, medrese ile aynı bina kitlesi içinde birleşmiş bir yapı olarak Türk sa­natında tektir. İznik'te I. Murad tarafın­dan 1389'da annesi Nilüfer Hatun için yaptırılan zâviye-imaret-cami de itinalı bir taş ve tuğla işçiliğiyle birlikte araları sütunlu ve pâyeli beş bölümlü bir son cemaat yeri, tepesinde aydınlık feneri bulunan kubbeli bir kapalı avlu, yanlar­da kubbeli odaların bulunduğu bir yapı­dır. Geniş bir kemer ve seki ile ayrılan namaz mekânı zengin geçişli bir çift kü­çük kubbe ile Örtülü olup mihrap eksen­de değil sol yan duvardadır. Aynı yerdeki 1389'da öldürülen Yâkub Çelebi için ya­pılan zâviye-cami de beş bölümlü son cemaat yeri, iki kubbeli mekân ve yan­larda aynalı tonozlarla örtülü birer odadan meydana gelmiştir. Bursa'da Yıldı­rım Bayezid (1390 I?] I. Amasya'da Baye­zid Paşa (1414), Edirne'de Gazi Mİhal (1422) camileri, bu çeşit yapıların her bi­ri değişik özelliklere sahip örnekleridir. Fakat Bursa'da Çelebi Sultan Mehmed için mimar Hacı İvaz tarafından yapılan ve bazı teferruatı hariç ancak 14Z4'te bitirilen Yeşilcami, bu tipin en önemli ve en muhteşem eseridir. Zengin mu-karnaslı kavsarası olan taçkapıdan giri­len kubbeli ilk mekânda hâlâ şadırvan bulunduğundan bunun geleneksel ka­palı iç avlunun hâtırası olduğu açıkça bellidir. Camide altın yaldızlı yeşil çini­ler, bazı kısımları bitirilmemiş mermere işlenen bezemeler ve yazılar, pencere-lerdeki lokma parmaklıklarda görülen altın kakma süslemeler, Yeşilcami'nin her bakımdan göz kamaştırıcı bir tabhâ-neli cami olmasına özen gösterildiğini or­taya koyar. Aynı plan düzeni Amasya'da Yörgüç Paşa (1428], Bursa'da Muradiye (1426-1428) ve Hamza Bey (aynı dönem), Ankara'da Karacabey (XV. yüzyılın ilk ya­rısı), Kastamonu'da 1451'de Candaroğ-lu İsmail Bey'İn yaptırdığı camilerde de görülür. Bu tip Rumeli'de de örnekler vermiş olup Üsküp'te İshak Bey⁵²³, Sofya yakınında İhtiman'da Gazi Mihaloğulları, Edirne'de 11. Murad'ın eseri Muradiye camileri de bunlar ara­sında anılabilir. Tire'de Yahşi Bey (Yeşil­ce İmaret) Camii, önceleri yanlış bir ta-rihleme ile 1333 yılına ait olarak tanın­mışken sonraları bu caminin XV. yüzyıl eseri olduğu anlaşılmıştır. Burada mih­rap kilise mihrapları gibi köşeli olarak dışarı taşan bir çıkıntının içindedir. Bu kısmın yarım kubbesi içten dilimlerle süslenmiş, minare gövdesi de alışılma­mış biçimde yivlerle bezenmiştir.

Dört Destekli Camiler. Orta kubbesi dört paye veya sütuna oturan dört kemer ta­rafından taşınan, dış duvarlar arasında kalan bölümleri beşik tonozlu, köşeler­de ise küçük kubbeli mekânlar bulunan bir başka tip camiler daha vardır. Türk mimarisinin erken döneminde cami ya­pılarında yenilikler aranmasının göze çar­pıcı örneklerinin başında, Batı Trakya'da-ki Dimetoka'da mimar Hacı İvaz (Paşa) tarafından 1420'de yapılmasına başla­nan, fakat banisinin ölümü üzerine ace­le tamamlanan Çelebi Sultan Mehmed Camii gelir. Osmanlı mimarisinin parlak dönemindeki selâtin camilerinin öncüsü olan bu büyük ve kesme taştan güzel cami, bugün Yunanlılar tarafından am­bar olarak kullanılmasına rağmen hey­betli mimarisini belli etmektedir. Kub­besi yok olmuş ve üzeri sivri bir çatı ile örtülmüştür. Önce dört yarım kubbe ile desteklenen bir ana kubbeli olmasını mümkün gören Ayverdi. sonra yeni bir görüş ortaya atarak, bu caminin esa­sında mihrap ekseni üzerinde iki kub­beli olarak tasarlandığını ve banisinin ölümü üzerine bitirilmeden üstünün ah­şap olarak örtüldüğünü ileri sürmüştür ki, bizce inandırıcı değildir. Benzerleri pek az tanınan bu tipin başka bir tem­silcisi Atina'da Fethiye Camii İse de bu yapının tarihi kesin olarak bilinmemek­tedir. Taş ve tuğladan örülmüş bir du­var tekniğine sahip bu caminin sütun başlıkları daha çok XVIII. yüzyıla işaret etmektedir. Harput'ta Sâre Hatun, Diyar­bakır'da Bıyıklı Mehmed Paşa'nın 1522'-de yaptırdığı Fâtih Paşa camileri de ay­nı tipin daha geç temsilcileridir. Bu son örnek, dört yarım kubbesiyle bir kade­me daha ileri bir safhaya işaret eder.