Çap üçün deyil

Fäaliyyät-4
Fäaliyyät-4
 
40° şm. enliyi üzrə Bakı şəhəri ilə verilən məntəqələr arasındakı məsafələri hesablayın.
 
Bakı 50° ş.u.
Bakı 50° ş.u.
Bakı 5
 
0° ş.u.
Pekin 117° 
 
ş.u.
Ankara 32° ş.u.
Vaşinqton 78° q.u.
8. 
MİQYAS 
Orbital stansiyadan 
Yer səthinin görünüşü
Mikroskop altında 
mikroorqanizmlər
İnsanlar  müxtəlif  avadan-
lıqlar vasitəsilə ətrafda olan 
obyektləri  tədqiq  edirlər. 
Bunun üçün obyektlərin gö-
rüntüsü böyüdülür və ya ki-
çildilir. 
· Sizcə, obyektlərin böyüdülməsi və kiçildilməsi nə üçün lazımdır?
· Ətrafımızda olan obyektləri öyrənmək üçün onların hansılarını kiçiltmək, hansı-
larını isə böyütmək tələb olunur? 
Miqyasa əsasən xəritədə Xəzər dənizinin şimalından cənubuna qədər olan məsafəni 
tapın.
Müzakirə edək: Xəzər dənizinin müxtəlif təsvirlərdə fərqli ölçülərdə göstərilməsi 
nə ilə əlaqədardır?
Yada salın. 
Yada salın. 
Miqyas-plan – xəritə və qlobusda  həqiqi məsafələrin neçə dəfə ki-
çildiyini göstərən kəsrdir.
 1: 22000000
1:10 000000
1:6000000
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bəzi coğrafi obyektlər böyük ərazi əhatə etdiyinə görə onlar arasındakı hə-
qiqi məsafələr kiçildilərək plan və xəritələrdə təsvir edilir. Bunun üçün miq-
yasdan istifadə olunur.  Miqyasın üç növü var: ədədi, izahlı, xətti.
Ədədi miqyas – surəti vahid, məxrəci isə coğrafi obyektlərin kiçilmə dərə-
cəsini göstərən yuvarlaq ədəddən ibarət kəsrdir. Məsələn 1:500, 1:5000 ədədi 
miqyaslarında məntəqələr 500 və 5000 dəfə kiçildilib. Miqyasın məxrəcindəki 
rəqəm, yəni miqyasın kəmiyyəti böyüdükcə, kiçilmə dərəcəsi də müvafiq ola-
raq artır, yəni miqyas kiçilir.
Ədədi miqyas izahlı miqyas şəklində də verilə bilər. Bu zaman kəsrlə veri-
lən ədədi miqyasın surətindəki vahid məsafə sm-lə, məxrəcdəki həqiqi məsafə 
25
24
1:100
1:1000
1:100000
1:1000000
1 sm = 1m
1sm = 10m
1sm = 1000m 
və ya 1sm=1km
1sm = 10 km
Xətti miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
1 
0
3 
4 
5 m
1
2 
10 
0
30 
40 
50 m
10
20 
1 
0
3 
4 
5  km
1
2 
10 
0
30 
40 
50 km
10
20 
Yer kürə formasında olduğuna görə, ekvatordan qütblərə doğru paralel çevrəsinin uzun-
luğu azalır. Ekvatorda 1°-lik paralel qövsünün uzunluğu 40076 km : 360 » 111,3 km-dir.
1°-lik paralel qövsünün ekvatordan qütblərə doğru dəyişməsi aşağıdakı kimidir:
Paralel çevrəsinin 
dərəcəsi   
Paralel çevrəsinin 
uzunluğu, km-lə
0° 
10°  
20°  
30°  
40°  
50°  
60°  
70°  
80°  
9
0°
111,3 109,6  104,6  96,5 
85,4 
71,7 
55,8 
38,2 
19,4 
0 km
Fäaliyyät-3
Fäaliyyät-3
Meridianların 1°-lik qövsünün uzunluğunu bilməklə məntəqələr arasındakı  məsafəni 
hesablayın.
 
40° şm. e.
 
40° şm. e.
 
40° şm. e.
Şm. qütbü
Ekvator
 
40° e.
c.
5550 km (90° – 40  = 50°; 50° ґ 111,1km)
°
Fäaliyyät-5
Fäaliyyät-5
Fiziki xəritədən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Materiklər
Ucqar nöqtələr arasında məsafə
Şimal
Cənub 
Dərəcə fərqi
km-lə fərqi
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya
Çap üçün deyil

---

27
26
A  və  B  məntəqələri  arasında  həqiqi  məsafə 
4000 km-dir. Bu məntəqələr arasında olan mə-
safəni xəritə üzərində müəyyən edib xəritənin   
miqyasını tapın.
1. Ədədi miqyas:
2. İzahlı miqyas:
3. Xətti miqyas:
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
A
B
__ coğrafi obyektlərin kiçilmə dərəcəsini göstərən yuvarlaq 
ədəddən  ibarət  kəsrdir.    Surəti  vahid,  məxrəci  isə  coğrafi 
obyektlərin  kiçilmə  dərəcəsini  göstərən  yuvarlaq  kəsr  __ 
adlanır. __ ədədi miqyası izah edir. Ədədi və izahlı miqyasın 
qrafik  ifadəsinə  __  deyilir.  __  Yer  üzərində  istənilən 
məntəqələr arasında olan məsafədir.
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Həqiqi məsafə
Miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
Xətti miqyas
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
isə  m  və  ya  km-lə  ifadə  edilir.  Məsələn,  1:500  ədədi  miqyası  1  sm  =  5  m, 
1:100000 isə 1 sm = 1 km kimi göstərilir.
Ədədi və izahlı miqyas qrafik şəkildə təsvir oluna bilər. Bu, xətti miqyas 
adlanır. 
9. 
RELYEFİN TƏSVİRİ
Coğrafi obyektlər hündürlüklərinə görə bir-birindən fərqlənir. Obyektlərin 
hündürlüyü nisbi və mütləq ola bilər. Əgər nöqtənin hündürlüyü okean və ya 
dəniz  səviyyəsindən  hesablanırsa,  bu,  mütləq  hündürlük  adlanır.  Plan  və 
xəritədə verilmiş hündürlüklər relyefin mütləq hündürlüklərini göstərir.
Yer səthində bir nöqtənin digər nöqtəyə şaquli xətt üzrə hündürlük fərqinə 
nisbi hündürlük deyilir. Nisbi hündürlüyü nivelir vasitəsilə ölçürlər. 
Planda relyef horizontalların köməyi ilə təsvir olunur. Fiziki xəritələrdə isə 
bu məqsədlə rənglərdən istifadə olunur.
Horizontal (izohipslər) – eyni mütləq hündürlüyə malik nöqtələri birləşdirən 
qapalı əyri xətlərdir. İki qonşu horizontal arasındakı hündürlük fərqinə kəsmə 
yüksəklik  deyilir.  Planın  hər  yerində  horizontallar  arasında  kəsmə  yüksəklik 
 
 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Müxtəlif  relyef  formaları  fotoşəkil  və  əyri  xətlərlə  təsvir  edilmişdir.  Uyğunluğu                         
müəyyən edin.         
Müzakirə edək: Yer səthinin nahamarlıqlarını müstəvi üzərində necə təsvir 
etmək olar?
d
c
b
a
1:500000
1 sm = 5 km
5 
0
15 
20 
25 km
5
10 
· Dağlardan hansı daha hündür 
görünür?
· Hündürlükləri eyni olan dağ-
ların yüksəklikləri fərqli görü-
nür. Buna səbəb nədir? 
5000 m
Cədvəli tamamlayın.
Xətti miqyasa əsasən planda və xəritədə məsafələri pərgarla ölçüb həqiqi 
məsafəni təyin etmək olar.
1:40000
1 sm = 250 km
Xətti miqyas
Ədədi miqyas
İzahlı miqyas
1 
0
3 
4 
5 km
1
2 
Mütləq 
hündürlük
Dəniz    
Nisbi
hündürlük
0 m
4
3
2
1
Çap üçün deyil

---