Çap üçün deyil

29
28
 
eyni olur. Horizontalların bir-birinə yaxın çə-
kilməsi yamacın dikliyini, aralı çəkilməsi isə 
relyefin hamar və ya az meyilli olduğunu gös-
tərir. Yamacın meyilliliyi berqştrix vasitəsi ilə 
müəyyən edilir. Berqştrix horizontala perpen-
dikulyar çəkilmiş, səth sularının axım istiqa-
mətini göstərən qısa xətlərdir. Berqştrixin isti-
qaməti relyefin qabarıq (təpə, dağ və s.) və ya 
çökəklik  olmasını  müəyyən  etməyə  imkan 
verir. Qabarıq relyef formalarında berqştrixin 
istiqaməti – kənara, çökək relyef formalarında 
isə, əksinə – mərkəzə doğru çəkilir. Relyefin 
formasını  horizontallar  üzərində  yazılan  rə-
qəmlərə əsasən də müəyyən etmək mümkün-
dür.  Çünki  horizontal  üzərində  yazılan  hün-
__iki məntəqə arasındakı hündürlük fərqidir. Okean səviyyə-
sindən ölçülən hündürlük __ adlanır. __ mütləq hündürlük-
ləri eyni olan  nöqtələri birləşdirən səlis əyri xətlərdir. Qonşu 
horizontallar arasındakı hündürlük fərqi __ adlanır. Plan və 
xəritələrdə relyefin formasını __ əsasən təyin etmək müm-
kündür.
Plana əsasən suallara cavab verin:
1. Təpənin mütləq hündürlüyü nə qə-
dərdir? 2. Horizontallar arasında kəs-
mə yüksəklik nə qədərdir? 3. Təpənin 
hansı yamacı daha çox meyilli, hansı 
yamacı isə daha az meyillidir?
4. Velosipedçi Gülüstandan Alagölə 
gedib qayıtmışdır. Hansı istiqamətdə 
o, daha rahat hərəkət edər?
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
 
Təpəni horizontallarla təsvir edin:
.
a) 
; 
c) Şərq yamacı dik; d) Qərb yamacı hamar
Mütləq hündürlüyü 25 m b) Kəsmə yüksəkliyi 5 m; 
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Berqştrix
Horizontal
Kəsmə yüksəklik   
Nisbi hündürlük
Mütləq hündürlük
Təpənin horizontallarla təsviri
Şm
C
ALAGÖL
GÜLÜSTAN
155
155
160
160
160.7
160.7
150
150
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
10. 
PLANAALMA VƏ ONUN NÖVLƏRİ
Təqdim edilən şəkillərə diqqət yetirin. 
· Hansı 
 aerofotoşəkildə və planda müəyyən edə bilərsiniz? 
· Yer üzərindəki obyektləri plana necə köçürmək olar?
obyektləri
Müzakirə edək: 
1. Bir nöqtədə dayanmaqla 
məktəbin arxasındakı ob-
yektləri plana qeyd etmək 
mümkündürmü? 
2. Həmin nöqtədən geniş 
ərazilərin planını çəkmək 
olarmı?
Yada salın. 
Yada salın. 
Plan – ərazinin kiçildilmiş, sadələşdirilmiş və şərti işarələrlə təsviridir.
Məhəllin planında Yer səthinin kiçik sahələri təsvir olunur. Planaalma za-
manı  bütün  obyektlər  dəqiq  və  dolğun  əks  olunmalıdır.  Onun  miqyası                                     
1:10 000-ə qədər olur. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Şərti işarələrdən istifadə etməklə verilmiş ərazinin planını çəkin. 
dürlüklərin yuxarı hissəsi mütləq yüksəkliyin artma istiqamətinə yönəlmiş olur.
 
5
4
3
2
1
4
3
2
1
159
159
Berqştrix
Horizontal
Kəsmə yüksəklik
Çap üçün deyil

---

31
30
Planaalma iki üsulla aparılır. Havadan planaalma orbital stansiyalar, kos-
mik peyklər, təyyarə və helikopterlərdən çəkilmiş şəkillər əsasında yerinə ye-
tirilir. Bu üsuldan geniş ərazilərin, əlçatmaz obyektlərin planının çəkilməsində 
istifadə edilir. 
 Yerüstü planaalma Yer səthində aparılan ölçmə işləri ilə həyata keçirilir. 
Yerüstü planaalma mürəkkəb alətlərlə aparıldıqda dəqiq, sadə alətlərlə aparıl-
dıqda isə gözəyarı planaalma adlanır. 
Gözəyarı planaalma iki üsulla yerinə yetirilə bilər. Ətrafdakı obyektlərin 
aydın göründüyü kiçik və açıq ərazilərdə planaalma qütb üsulu ilə ( ) həyata 
keçirilir. Bunun üçün ərazidə qütb nöqtəsi  seçilir. Ətrafdakı obyektlər həmin 
nöqtədən planşetə köçürülür. 
a
Mətn əsasında məhəllin planını tərtib edin: A nöqtəsindən şimal-şərqdə 500 m-də məktəb, 
şimal-qərbdə 600 m-də körpü, cənub-qərbdə 800 m-də meşə, cənub-şərqdə 400 m-də 
çəmənlik yerləşir. Həmin məntəqələri miqyası 1:10000 olan planda qeyd edin.
__ orbital stansiyalar, təyyarələrdən çəkilən şəkillər 
əsasında yerinə yetirilir. Yer səthində aparılan ölçmə 
işləri ilə __ həyata keçirilir.  Bir nöqtədən obyektlərin 
planşetə köçürülməsi __ ilə planaalma adlanır. __  ilə 
planaalma   əvvəlcədən müəyyən edilmiş gediş xətti 
üzrə aparılır. Üzərində planşet olan üçayaq __ adlanır.      
Şəkillərdə verilən ərazilərin planı müvafiq olaraq hansı üsullarla alınmalıdır?
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
AÇAR  SÖZLÄR
Menzula
Qütb üsulu
Marşrut üsulu
Havadan planaalma
Yerüstü planaalma
Qütb nöqtəsində menzula  yerləşdirilir. Menzula üzərində yerləşdirilən xü-
susi cihaz məhəldə görünən obyektlərə qədər olan məsafələri ölçməyə imkan 
verir. Obyektlər seçilən miqyasa uyğun olaraq kiçildilir və şərti işarələrlə qeyd 
edilir. 
Yürüş və ekskursiyalarda marşrut planaalmasından istifadə ( ) olunur. Bu 
üsul daha geniş, mürəkkəb relyefə malik ərazilərin planaalınması üçün əlveriş-
lidir. Marşrut üsulu ilə planaalma zamanı menzula bir neçə nöqtədə qurulur və 
hər bir nöqtədən obyektlər plana köçürülür. 
b
a
Qütb üsulu ilə planaalma
Marşrut üsulu ilə planaalma
b
Menzula – üzərində planşet olan üçayaq
1
1
3
3
4
4
Ağac
Məktəb
Bulaq
Кörpü
Bina
2
2
Çap üçün deyil

---