Çap üçün deyil

A
B
17. 
YERİN DAXİLİ PROSESLƏRİ
· Zəlzələ, vulkan və 
qeyzerlərin başvermə 
səbəblərini necə izah 
etmək olar? 
49
48
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Yerin daxilində baş verən proseslərin yaratdığı relyef formalarını müəyyən edin. 
    Dağ                      
Çay dərəsi                 
Düzənlik
Krater
Müzakirə edək: Zəlzələ və vulkanlar Yer səthinin relyefinin formalaşmasına necə 
təsir edir?  
Yerin daxilində yüksək temperatur və təzyiq müxtəlif proseslərin baş ver-
məsinə səbəb olur. Bu proseslər endogen proseslər adlanır. Endogen proses-
lərin təsiri ilə Yerin litosfer təbəqəsində   şaquli və üfüqi hərəkətlər baş verir. 
Onlara tektonik hərəkətlər deyilir. 
Onlar daim hərəkətdə olub, bir-biri ilə toqquşur və ya kənarlaşır. Bu hə-
rəkətlər zəlzələ və vulkanlarla müşayiət olunur. Yerin inkişafının ilk dövrlərin-
də vahid okean – Pantallas və vahid quru – Pangeya mövcud idi. Sonrakı dövr-
lərdə  onlar  endogen  proseslərin  təsirindən  parçalanaraq  müasir  materik  və 
okeanları əmələ gətirmişdir. 
Tektonik hərəkətlər nəticəsində litosfer dərin 
çatlarla iri hissələrə  ayrılmışdır.
Yerin dərinliklərində baş verən __ proseslər litosferdə şaqu-
li və üfüqi hərəkətlərə səbəb olur. Onlar __ adlanır. Daxili 
qüvvələrin yaratdığı relyef formalarına __ deyilir.
Morfostruktur
Tektonik hərəkətlər
İri relyef formaları
Litosfer təbəqəsində  baş verən şaquli və üfüqi hərəkətlər
Materik çıxıntıları və okean çökəklikləri
Sıra dağlar, vulkan kraterləri, okean çökəklikləri
Uyğunluğu müəyyən edin.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Tektonik hərəkətlər 
Morfostruktur
Endogen
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Materiklər hər tərəfdən okean suları ilə əhatə olunan nəhəng quru parça-
larıdır. Materik çıxıntıları və okean çökəklikləri planetimizin ən böyük relyef 
formalarıdır.  Daxili  proseslərin  fəaliyyəti  ilə  yaranan  relyef  formaları  mor-
fostruktur adlanır. Morfostrukturlara qurudakı və okean dibindəki sıra dağlar, 
vulkanlar, böyük düzənliklər, dərin okean çökəklikləri və s. daxildir.
200 mln. il əvvəl
135 mln. il əvvəl
Müasir dövr 
1) Verilmiş məntəqələrin coğ-
rafi koordinatlarını təyin edin. 
Nəzərə alın ki, 1 ildə quru par-
çaları təxminən bir-birindən 6 
sm-ə qədər uzaqlaşır. 
2) Xəritə-sxemdə verilən mən-
təqələrin bir-birindən uzaqlaş-
ması neçə ilə baş vermişdir?
Ekvator
Ekvator
Ekvator
Çap üçün deyil

---

A
B
17. 
YERİN DAXİLİ PROSESLƏRİ
· Zəlzələ, vulkan və 
qeyzerlərin başvermə 
səbəblərini necə izah 
etmək olar? 
49
48
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Yerin daxilində baş verən proseslərin yaratdığı relyef formalarını müəyyən edin. 
    Dağ                      
Çay dərəsi                 
Düzənlik
Krater
Müzakirə edək: Zəlzələ və vulkanlar Yer səthinin relyefinin formalaşmasına necə 
təsir edir?  
Yerin daxilində yüksək temperatur və təzyiq müxtəlif proseslərin baş ver-
məsinə səbəb olur. Bu proseslər endogen proseslər adlanır. Endogen proses-
lərin təsiri ilə Yerin litosfer təbəqəsində   şaquli və üfüqi hərəkətlər baş verir. 
Onlara tektonik hərəkətlər deyilir. 
Onlar daim hərəkətdə olub, bir-biri ilə toqquşur və ya kənarlaşır. Bu hə-
rəkətlər zəlzələ və vulkanlarla müşayiət olunur. Yerin inkişafının ilk dövrlərin-
də vahid okean – Pantallas və vahid quru – Pangeya mövcud idi. Sonrakı dövr-
lərdə  onlar  endogen  proseslərin  təsirindən  parçalanaraq  müasir  materik  və 
okeanları əmələ gətirmişdir. 
Tektonik hərəkətlər nəticəsində litosfer dərin 
çatlarla iri hissələrə  ayrılmışdır.
Yerin dərinliklərində baş verən __ proseslər litosferdə şaqu-
li və üfüqi hərəkətlərə səbəb olur. Onlar __ adlanır. Daxili 
qüvvələrin yaratdığı relyef formalarına __ deyilir.
Morfostruktur
Tektonik hərəkətlər
İri relyef formaları
Litosfer təbəqəsində  baş verən şaquli və üfüqi hərəkətlər
Materik çıxıntıları və okean çökəklikləri
Sıra dağlar, vulkan kraterləri, okean çökəklikləri
Uyğunluğu müəyyən edin.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Tektonik hərəkətlər 
Morfostruktur
Endogen
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Materiklər hər tərəfdən okean suları ilə əhatə olunan nəhəng quru parça-
larıdır. Materik çıxıntıları və okean çökəklikləri planetimizin ən böyük relyef 
formalarıdır.  Daxili  proseslərin  fəaliyyəti  ilə  yaranan  relyef  formaları  mor-
fostruktur adlanır. Morfostrukturlara qurudakı və okean dibindəki sıra dağlar, 
vulkanlar, böyük düzənliklər, dərin okean çökəklikləri və s. daxildir.
200 mln. il əvvəl
135 mln. il əvvəl
Müasir dövr 
1) Verilmiş məntəqələrin coğ-
rafi koordinatlarını təyin edin. 
Nəzərə alın ki, 1 ildə quru par-
çaları təxminən bir-birindən 6 
sm-ə qədər uzaqlaşır. 
2) Xəritə-sxemdə verilən mən-
təqələrin bir-birindən uzaqlaş-
ması neçə ilə baş vermişdir?
Ekvator
Ekvator
Ekvator
Çap üçün deyil

---

Fäaliyyät
Fäaliyyät
51
50
18. 
XARİCİ AMİLLƏRİN RELYEFƏ TƏSİRİ 
Mağaralar qədim insanların sığına-
caq yeri olmuşdur. İlk yaşayış məs-
kənlərindən biri olan Azıx mağara-
sında insanlar 700 min il əvvəl yaşa-
mışlar. 
Süxurların su keçirmə qabiliyyətinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: qum, gil, gips, 3 ədəd şəffaf qıf, 3 stəkan, tənzif və ya süzgəc 
kağızı, su dolu qab.
İşin gedişi: 1. Qıfların içinə süzgəc kağızı və ya tənzif sərin. 2. Qum, 
gil və gipsi ayrı-ayrı qıflara yığın. 3. Qıfları  stəkanlara qoyun və su 
əlavə edin. 4. Suyun süxurlardan süzülməsini müşahidə edin.
Müzakirə edək: 1. Su hansı süxurlardan daha 
sürətlə, hansılardan isə zəif süzülür? 2. Suyun 
süxurlara təsiri nəticəsində relyefdə hansı də-
yişikliklər baş verə bilər? 3. Sizcə, daha hansı 
amillər relyefin yaranmasında iştirak edə bilər?
Endogen qüvvələrin təsiri ilə yaranmış relyef formaları yarandığı vaxtdan xa-
rici qüvvələrin – küləyin, temperaturun, səth və yeraltı suların, buzlaqların, okean 
dalğalarının  və  s.  təsirinə  məruz  qalır.  Onların  fəaliyyəti  ekzogen  proseslər 
adlanır. Ekzogen proseslərin təsiri nəticəsində süxurlar aşınır, yəni parçalanır. 
Aşınmanın 3 növü var: fiziki, kimyəvi və üzvi. Havanın temperaturunun gün 
ərzində dəyişməsi ilə süxurlar istidən genişlənir, soyuqdan isə sıxılır. Nəticədə sü-
xurlar parçalanır – fiziki aşınma baş verir. Bu proseslər səhralarda daha sürətli 
olur. Canlı orqanizmlərin təsiri ilə də süxurlar parçalanır. Bu proses üzvi aşınma 
adlanır. Süxurların suda həll olub tərkibini dəyişərək dağılması kimyəvi aşın-
madır. Kimyəvi aşınma rütubətli ərazilərdə daha intensiv baş verir. 
Suyun, küləyin və buzun təsiri ilə süxurlar parçalanır və  dağılır. Bu proses ero-
ziya adlanır. 
Eroziyanın təsiri ilə Yer səthində müxtəlif relyef formaları yaranır. Yeraltı sular 
suda həll olunan süxurları yuyaraq boşluqlar – mağaralar yaradır. Ən böyük ma-
ğara Amerikada olan Flint-Mamont mağarasıdır. Onun uzunluğu 361 km-ə çatır. 
Meyilli ərazilərdə qum və gil süxur layları arasında toplanan yeraltı sular sü-
rüşmələrin baş verməsinə səbəb olur. Azərbaycanda sürüşmələr Böyük Qafqaz 
ərazisində daha çox baş verir.
Buzlaqların təsiri ilə buzlaq relyef formaları – troq dərələri, karlar, sirklər, 
moren təpələr və s. formalaşır. Buzlaqların dağıdıcı fəaliyyəti 
 ad-
lanır.  Ekzogen  proseslərin  fəaliyyəti  ilə  yaranan  relyef  formalarına  morfo-
skulptur deyilir. 
ekzarasiya
Temperaturun kəskin dəyişməsindən süxurlarda __ baş ve-
rir.  Suyun təsiri ilə süxurların tərkibinin dəyişməsi __ adla-
nır. Canlı orqanizmlərin süxurlara təsiri __ səbəb olur. Sü-
xurların xarici təsirlərlə dağıdılması, yuyulması __ adlanır. 
__ buzlaqların dağıdıcı fəaliyyətidir. Xarici proseslərin 
yaratdığı relyef formalarına __ deyilir. 
Uyğunluğu müəyyən edin.
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Üzvi aşınma
Ekzarasiya
Morfoskulptur
Eroziya
Fiziki aşınma
Kimyəvi  aşınma
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Qum
Gil
Gips
Suyun təsiri
Küləyin təsiri
Buzun təsiri
Dyun
Mağara
Moren təpə
Barxan
Sürüşmə
Sirk
Şəkildəki 
hansı xarici amillərin təsiri nəticəsində yaranıb? 
relyef formaları 
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
· Sizcə, mağaralar necə yaranır?
Külək eroziyasının yaratdığı 
relyef formaları: 
) Dyun   ) Barxan
a
b
Moren təpə
Sürüşmə 
a
b
3
1 
2 
Çap üçün deyil

---