Çap üçün deyil

Mütləq minimum temperatur 
Yaponiya mütə-
xəssisləri tərəfindən -91,2°C qeydə alınmışdır. Şimal yarımkürəsində isə Ru-
siya Federasiyasının Oymyakon şəhərində -71°C müşahidə olunmuşdur. Sutka 
ərzində  maksimum  və  minimum  temperaturlar  arasındakı  fərq  sutkalıq 
temperatur  amplitudu  adlanır.  Sutkalıq  minimum  temperatur  Günəş  çıx-
mazdan 5-10 dəqiqə əvvəl, sutkalıq maksimum temperatur isə günortadan 2-3 
saat sonra müşahidə olunur.
 Antarktidada 2013-cü ildə 
25. 
HAVANIN TEMPERATURUNUN DƏYİŞMƏSİ
67
66
Azərbaycanın ən hündür zirvəsi, Bazardüzü 4466 m 
hündürlüyə malikdir. Ən isti aylarda da  onun zirvəsi 
daimi qar və buzlaqlarla örtülüdür. Günəşə daha yaxın 
olmasına baxmayaraq, bu zirvə daim soyuqdur və 
buzlaqlar ərimir. 
· Sizcə, bu buzlaqlar niyə ərimir?
Hündürlükdən asılı olaraq temperaturun necə 
dəyişməsini müəyyən edin. 2000 m və 4000 m 
hündürlükdə havanın temperaturunu hesablayın. 
4466m
4000 m
3000 m
2000 m
1000 m
0
t=?
t=+6°
t=?
t=+18°
t=+24 C                                       
°
Müzakirə edək: Hansı hündürlükdən 
başlayaraq qar əriməz? 
Günəş şüaları Yer səthinə düşür, səth örtüyü   qızır. Səthdən ayrılan istilik   
ilə havanın aşağı qatları isinir. Yer səthindən uzaqlaşdıqca hava  tədricən soyu-
yur. Temperatur hər 100 m-də təqribən 0,6°C aşağı düşür, bu, atmosferə xas 
olan mühüm coğrafi qanunauyğunluqdur.
Havanın temperaturu ekvatordan qütblərə doğru, yəni üfüqi istiqamətdə də 
dəyişir. Bunun səbəbi Günəş şüalarının Yer səthinə müxtəlif bucaq altında düş-
məsi və Yer səthinin qeyri-bərabər qızmasıdır. Günəş şüalarının böyük bucaq 
altında düşdüyü tropik enliklərdə Yer səthi daha çox, kiçik bucaq altında düş-
düyü qütbyanı enliklərdə isə az qızır. 
 
Havanın temperaturunun 
enlik üzrə dəyişməsi 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Havanın temperaturu il ərzində dəyişir.  Şimal yarımkürəsində ən  yüksək 
temperatur iyul ayında, ən aşağı temperatur yanvarda, Cənub yarımkürəsində 
isə əksinə müşahidə olunur. İqlim xəritələrində eyni temperaturları birləşdirən 
xətlər izotermlər adlanır. 
Yer üzərində uzun illər ərzində müşahidə edilən ən yüksək temperatur mütləq 
maksimum, ən aşağı temperatur isə mütləq minimum adlanır. Dünyada mütləq 
maksimum  temperatur  Liviyanın  Tripoli  şəhəri  yaxınlığında  +58,1°C,  Qərb 
yarımkürəsində isə ABŞ-ın Ölüm Dərəsində +56,7°C qeydə alınmışdır.  
AÇAR  SÖZLÄR
İzoterm
Mütləq maksimum
Mütləq minimum
Temperatur amplitudu
Yer səthindən 2 km yüksəklikdə uçan hava şarının ətrafında temperatur + 8°C-dir. 
Bu zaman Yerin səthində və 4 km hündürlükdə havanın temperaturu nə qədər olar? 
Müəyyən ərazidə sutka ərzində müşahidə olunan __ ən 
yüksək və ən alçaq temperaturların fərqidir. İqlim xəri-
tələrində təsvir olunan __ eyni temperatura malik nöqtə-
ləri birləşdirir. Yer kürəsində müşahidə olunan ən yük-
sək temperatur __ adlanır. __ isə qeydə alınmış ən alçaq 
temperaturdur. 
1. Xəritə-sxemdə  
əsa-
sən,  ən yüksək və ən alçaq temperaturların 
müşahidə olunduğu məntəqələri müəyyən 
edin. 
2. Verilən şəhərlər üçün (Bakı, Ankara, 
Paris, Kiyev) qış izotermini müəyyən edin.
yanvar izoterminə  
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
90°
60°
30°
0°
30°
60°
Orta illik temperatur (C°-ilə)
-25   -20   -15   -10     -5      0
5     10     15     20     25
Günəş şüalarının 
düşmə bucağı
90°
+5°
LONDON
+5°
+10°
+10°
-8°
-10°
MOSKVA
-4°
OSLO
KİYEV
ANKARA
BAKI
ROMA
Günəş
0°
40°
80°
120  
°
160  
°
180  
°
20°
60°
100°
140°
20°
40°
60°
80°
100°
120  
°
140°
160  
°
180  
°
80°
60°
0
+10
+30
+30
0
0
-10
-10
+10
+20
İllik izoterm 
xəritəsi
0°
20°
40°
60°
80°
40°
20°
+20
+20
+10
+10
+20
+10
0
0
+10
+20
-10
Çap üçün deyil

---

69
68
26.
 
ATMOSFER TƏZYİQİ 
Bəzi insanlar hündürlüyə qalxdıqca səhhətlərində  müəyyən dəyişikliklər hiss edir-
lər.  Bəzən  qulaqlar  tutulur,  nəfəs  almaq  çətinləşir,  hətta  burunda  qanaxmalar  baş 
verir. 
Hava Yer səthinə və orada olan bütün cisimlərə müəyyən qüvvə ilə təsir edir. 
Bu, atmosfer təzyiqi adlanır. Atmosfer təzyiqi hava kütlələrinin çəkisindən, 
havanın temperaturundan və yüksəklikdən asılı olaraq dəyişir. Təzyiqi ölçmək 
üçün civəli barometr ( ) və ya 
barometr-aneroid ( ) cihazlarından isti-
fadə olunur. 
a
b
mayesiz 
Normal atmosfer təzyiqi 45° paraleldə, okean səviy-
yəsində, 0°C temperaturda 760 mm civə sütununa (c.s.) 
bərabərdir. Atmosfer təzyiqi 760 mm c.s.-dan çox olar-
sa, o, yüksək təzyiq, az olarsa, alçaq təzyiq hesab olunur. 
Bu, maraqlıdır.
 Bu günə qədər Yer üzərində ən yük-
sək  atmosfer  təzyiqi    Rusiyada,  Sibir  ərazisində  qeydə 
alınmışdır.  Burada  atmosfer  təzyiqi  dəniz  səviyyəsində 
816 mm c.s. olmuşdur. 
Ən alçaq təzyiq isə Yaponiya ətrafında “Nensi” qasırğası 
zamanı 641 mm c.s.  müşahidə olunmuşdur. 
Coğrafi enliklər üzrə Günəşin istiliyi qeyri-bərabər 
paylanmışdır. Bu da Yer səthində müxtəlif təzyiq sahə-
lərinin yaranmasına səbəb olur. 
Ekvatorial enliklərdə hava qızaraq yüngülləşir və tro-
posferin yuxarı qatlarına qalxır. Havanın qalxan hərə-
kəti atmosfer təzyiqinin ekvatorda aşağı düşməsinə sə-
bəb  olur.  Troposferin  yuxarı  qatlarından  tropik  en-
liklərə  (30°  şm.e.  və  c.e.)  hərəkət  edən  hava  axınları 
Dağın ətəyində, okean səviyyəsində atmosfer 
təzyiqi 760 mm c.s. olarsa, 3000m yüksəklikdə 
atmosfer təzyiqini müəyyənləşdirin.
__ havanın Yer səthinə və cisim-
lərə göstərdiyi təzyiqdir. Təzyiq 
760 mm c.s.-dən çox olarsa,   o, 
__ , az olarsa,   __ hesab olunur. 
__  xəritədə  eyni  təzyiqli  nöq-
tələri birləşdirən əyri xətlərdir.
Binanın hündürlüyü 237 m-dir. Əgər binanın özülündə atmosfer təzyiqi 745 mm c.s.-
dirsə, binanın damındakı atmosfer təzyiqini hesablayın.
Öyrändìklärìnìzì 
tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Yüksək təzyiq 
Alçaq təzyiq 
İzobar 
Atmosfer təzyiqi
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
a
b
soyuyaraq  Yer  səthinə  enir  və  yüksək 
təzyiq sahəsi yaradır. 
Mülayim  qurşaqlarda  (50°-60°şm.e. 
və  c.e.)  havanın  qalxan  hərəkəti  alçaq 
təzyiq sahəsi yaradır. Qütblərdə isə tem-
peraturun ilboyu aşağı olması səbəbin-
dən yüksək təzyiq qurşağı yaranır. 
Yüksəkliyə qalxdıqca havanın sıxlı-
ğının azalması atmosfer təzyiqinin aşağı 
düşməsinə səbəb olur. Hündürlüyə qalx-
dıqca, təzyiq orta hesabla hər 10 metrdə 
1 mm. c.s. azalır ( ). 
Bu qanunauyğunluq 
təxminən 3000 m-ə qədər müşahidə edilir.
Yer səthində təzyiqin paylanması haq-
qında  məlumat  almaq  üçün  xəritələrdə 
eyni təzyiqə malik nöqtələr birləşdirilir. 
Alınan belə əyri xətlər izobar  adlanır. 
c
· Sizcə, bu dəyişikliklər nə ilə bağlıdır?
Təchizat: su, stəkan və kağız vərəq.
İşin gedişi: 1. Stəkanı yarısına qədər su ilə doldurun. 
2. Vərəqi stəkanın ağzına qoyun. 
3. Əlinizlə vərəqi saxlamaqla stəkanı çevirin. 
4. Əlinizi vərəqdən çəkin.  
Müzakirə edək: Su stəkandan niyə tökülmədi? 
Müşahidə etdiyinizi izah edin.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
c
760 mm c.s.
460 mm c.s.
198 mm c.s.
267 mm c.s.
560 mm c.s.
660 mm c.s.
Hünd. km ilə
12
10
8
6
5
4
3
2
1
0
10 metr =1mm c.s.
h(m)
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
3000 m
?
760 mm c.s.
760
mm
Çap üçün deyil

---