Çap üçün deyil

A
B
64
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Eroziya, suda həll olunan dağ süxurları, morfoskulptur, aşınma ifadələrindən 
istifadə edərək sxemdə təsvir olunmuş prosesi şərh edin.
Yağış 
Əhəngdaşının çatları
Əhəngdaşı
Səth suları
Yeraltı sular
Mağara
2. Dağların adı, sxemi və mənşəyi arasında əlaqəni qurun.
1. Qırışıq   
2. Faylı 
3. Qırışıq-faylı 
I. Qafqaz
II. Tyan-Şan
III. Skandinaviya
3. Cədvəli dəftərinizə çəkin. Dünyanın fiziki xəritəsindən istifadə edərək verilmiş 
düzənliklərin mənşəyini və aid olduğu materiki müəyyən edib cədvəli doldurun.
Orta Sibir
Missisipi
Dekan
Turan
Braziliya
Qərbi Sibir
Amazon
Materik
Akkumulyativ
Denudasion
Düzənliklər
C
Çap üçün deyil

---

65– 82
YERİN HAVA TƏBƏQƏSİ
25. Havanın temperaturunun dəyişməsi
26. Atmosfer təzyiqi 
27. Küləklərin yayılması 
28. Havanın rütubəti
29. Yağıntıların paylanması
30. İqlim və iqlim qurşaqları
31. Azərbaycan Respublikasının iqlimi
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
5
5
-10
0
+10
+20
+20
Ş i
m a
l    q
ü t b ü
Çap üçün deyil

---

Mütləq minimum temperatur 
Yaponiya mütə-
xəssisləri tərəfindən -91,2°C qeydə alınmışdır. Şimal yarımkürəsində isə Ru-
siya Federasiyasının Oymyakon şəhərində -71°C müşahidə olunmuşdur. Sutka 
ərzində  maksimum  və  minimum  temperaturlar  arasındakı  fərq  sutkalıq 
temperatur  amplitudu  adlanır.  Sutkalıq  minimum  temperatur  Günəş  çıx-
mazdan 5-10 dəqiqə əvvəl, sutkalıq maksimum temperatur isə günortadan 2-3 
saat sonra müşahidə olunur.
 Antarktidada 2013-cü ildə 
25. 
HAVANIN TEMPERATURUNUN DƏYİŞMƏSİ
67
66
Azərbaycanın ən hündür zirvəsi, Bazardüzü 4466 m 
hündürlüyə malikdir. Ən isti aylarda da  onun zirvəsi 
daimi qar və buzlaqlarla örtülüdür. Günəşə daha yaxın 
olmasına baxmayaraq, bu zirvə daim soyuqdur və 
buzlaqlar ərimir. 
· Sizcə, bu buzlaqlar niyə ərimir?
Hündürlükdən asılı olaraq temperaturun necə 
dəyişməsini müəyyən edin. 2000 m və 4000 m 
hündürlükdə havanın temperaturunu hesablayın. 
4466m
4000 m
3000 m
2000 m
1000 m
0
t=?
t=+6°
t=?
t=+18°
t=+24 C                                       
°
Müzakirə edək: Hansı hündürlükdən 
başlayaraq qar əriməz? 
Günəş şüaları Yer səthinə düşür, səth örtüyü   qızır. Səthdən ayrılan istilik   
ilə havanın aşağı qatları isinir. Yer səthindən uzaqlaşdıqca hava  tədricən soyu-
yur. Temperatur hər 100 m-də təqribən 0,6°C aşağı düşür, bu, atmosferə xas 
olan mühüm coğrafi qanunauyğunluqdur.
Havanın temperaturu ekvatordan qütblərə doğru, yəni üfüqi istiqamətdə də 
dəyişir. Bunun səbəbi Günəş şüalarının Yer səthinə müxtəlif bucaq altında düş-
məsi və Yer səthinin qeyri-bərabər qızmasıdır. Günəş şüalarının böyük bucaq 
altında düşdüyü tropik enliklərdə Yer səthi daha çox, kiçik bucaq altında düş-
düyü qütbyanı enliklərdə isə az qızır. 
 
Havanın temperaturunun 
enlik üzrə dəyişməsi 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Havanın temperaturu il ərzində dəyişir.  Şimal yarımkürəsində ən  yüksək 
temperatur iyul ayında, ən aşağı temperatur yanvarda, Cənub yarımkürəsində 
isə əksinə müşahidə olunur. İqlim xəritələrində eyni temperaturları birləşdirən 
xətlər izotermlər adlanır. 
Yer üzərində uzun illər ərzində müşahidə edilən ən yüksək temperatur mütləq 
maksimum, ən aşağı temperatur isə mütləq minimum adlanır. Dünyada mütləq 
maksimum  temperatur  Liviyanın  Tripoli  şəhəri  yaxınlığında  +58,1°C,  Qərb 
yarımkürəsində isə ABŞ-ın Ölüm Dərəsində +56,7°C qeydə alınmışdır.  
AÇAR  SÖZLÄR
İzoterm
Mütləq maksimum
Mütləq minimum
Temperatur amplitudu
Yer səthindən 2 km yüksəklikdə uçan hava şarının ətrafında temperatur + 8°C-dir. 
Bu zaman Yerin səthində və 4 km hündürlükdə havanın temperaturu nə qədər olar? 
Müəyyən ərazidə sutka ərzində müşahidə olunan __ ən 
yüksək və ən alçaq temperaturların fərqidir. İqlim xəri-
tələrində təsvir olunan __ eyni temperatura malik nöqtə-
ləri birləşdirir. Yer kürəsində müşahidə olunan ən yük-
sək temperatur __ adlanır. __ isə qeydə alınmış ən alçaq 
temperaturdur. 
1. Xəritə-sxemdə  
əsa-
sən,  ən yüksək və ən alçaq temperaturların 
müşahidə olunduğu məntəqələri müəyyən 
edin. 
2. Verilən şəhərlər üçün (Bakı, Ankara, 
Paris, Kiyev) qış izotermini müəyyən edin.
yanvar izoterminə  
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
90°
60°
30°
0°
30°
60°
Orta illik temperatur (C°-ilə)
-25   -20   -15   -10     -5      0
5     10     15     20     25
Günəş şüalarının 
düşmə bucağı
90°
+5°
LONDON
+5°
+10°
+10°
-8°
-10°
MOSKVA
-4°
OSLO
KİYEV
ANKARA
BAKI
ROMA
Günəş
0°
40°
80°
120  
°
160  
°
180  
°
20°
60°
100°
140°
20°
40°
60°
80°
100°
120  
°
140°
160  
°
180  
°
80°
60°
0
+10
+30
+30
0
0
-10
-10
+10
+20
İllik izoterm 
xəritəsi
0°
20°
40°
60°
80°
40°
20°
+20
+20
+10
+10
+20
+10
0
0
+10
+20
-10
Çap üçün deyil

---