Çap üçün deyil

71
70
27. 
KÜLƏKLƏRİN YAYILMASI 
· Sizcə, bunun səbəbi nədir?
Şəklə diqqət yetirin: yağıntı  yalnız 
okean üzərinə düşür. Əslində isə 
okean üzərində yaranan yağıntının bir 
qismi quru üzərinə gətirilir. 
Cədvəli  dəftərinizə  çəkin. 
Küləyin  təbiətdə  və  insan 
həyatında  əhəmiyyəti 
barədə fikirlərinizi yazın.
Müzakirə edək: Küləyin əhəmiyyəti nədir?
Müəyyən məntəqə üçün küləklərin istiqaməti “külək gülü”  adlanan sxemlə 
göstərilir.
Nümunə.  “Külək gülü”nün qurulması.
Verilmiş məlumatlara əsasən Bakı şəhərində fevral ayı üçün “külək gülü”nü qurun:
Bakıda fevral ayında 5 gün şimal, 10 gün şimal-şərq, 4 gün şimal-qərb, 2 gün 
şərq, 5 gün qərb, 2 gün isə küləksiz gün olmuşdur. 
Küləklərin  istiqaməti  __  adlanan  sxemlə  verilir.  Külək-
lərin gücü və sürəti 12 ballıq __ ilə müəyyən edilir. Ayrı-
ayrı ərazilər üçün səciyyəvi olan küləklər __ adlanır.
Aşağıdakı amillərdən hansılar küləyin yaranmasına səbəb ola bilər?
1. Temperaturun gün ərzində dəyişməsi; 
2. Süxurların tərkibinin müxtəlifliyi; 
3. Bitki örtüyünün zənginliyi; 
4. Temperaturun il ərzində dəyişməsi; 
5. Atmosfer təzyiqinin müxtəlifliyi.
Təbiətdə  əhəmiyyəti  
İnsan həyatında əhəmiyyəti
1. Üfüqün əsas və aralıq 
cəhətləri çəkilir.
2. Bir ay ərzində əsən küləklərin 
istiqaməti şrtixlərlə qeyd edilir. 
Hər bir ştrix bir günü əks etdirir. 
3. İstiqamətlər üzrə sonuncu 
ştrixlər birləşdirilir. Küləksiz 
günlər mərkəzdə qeyd edilir.
Şm
C
Q
Ş
Şm
C
Q
Ş
Şm
C
Q
Ş
4
C-Ş
C-Q
Şm-Q
Şm-Ş
Bofort şkalası
AÇAR  SÖZLÄR
Bofort şkalası
Külək gülü
Yerli külək
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Şimal küləyi
Şimal-şərq  küləyi 
Cənub küləyi 
Cənub-şərq küləyi
Hava  şəffaf  və  rəngsiz  olmasına 
baxmayaraq, biz onu daim hiss edirik. 
Hava daim hərəkət edir və yerini dəyi-
şir. Onun bir yerdən başqa yerə hərə-
kət etməsinin başlıca səbəbi atmosfer 
təzyiqinin yer səthində qeyri-bərabər 
paylanmasıdır.  Təzyiq  fərqləri  külək 
yaradır. Hava yüksək təzyiq sahəsin-
dən  alçaq  təzyiq  sahəsinə  doğru  hə-
rəkət edir. Təzyiq fərqi böyük olduqca 
külək  də  güclü  əsməyə  başlayır.  Yer 
üzərində ən güclü küləklər Antarktida 
materikinin ətrafında yaranır. 
Küləyin gücü və sürəti 12 ballıq Bo-
fort şkalası ilə müəyyən olunur. Külək 
əsdiyi səmtin istiqamətinə görə adlan-
dırılır.  Külək  şimaldan  əsirsə,  şimal 
küləyi adlanır və oxla işarələnir. 
Yer kürəsinin ayrı-ayrı ərazilərində özünəməxsus xüsusiyyətlərinə malik 
olan yerli küləklər formalaşır. Belə küləklərə səmum və xəmsin (Şimali Afrika 
və Ərəbistan), bora (Şimali Qafqaz), villivili (Avstraliya), sirokko (İtaliya), 
sarma (Baykal ətrafı), mistral (Fransa) kimi küləkləri misal göstərmək olar.   
Səmum küləkləri quru və isti olmasına görə digərlərindən fərqlənir.  
Güclü qasırğa
11-12
28,5-32,7 m/san 
və daha çox
7-8
13,9-20,7 m/san-yə 
qədər
Çox güclü
Küləyin 
sürəti (m/san)
Küləyin 
gücü (bal)
Dağıdıcı 
qüvvəsi
0-0,2 m/san-yə 
qədər
Şələkət 
(küləksiz hava)
Zəif 
Güclü
1-3
0,3-5,4 m/san-yə 
qədər
4-6
5,5-13,8 m/san-yə 
qədər
0-1
Qasırğa
9-10
20,8-28,4 m/san-yə 
qədər
Çap üçün deyil

---

Bu gün   hava durumunu müxtəlif informasiya mənbələrindən izləyirik. Əvvəllər 
televiziya və radionun olmadığı dövrlərdə insanlar havanın necə olacağını müxtəlif 
əlamətlərə əsaslanmaqla müəyyən edirdilər: məsələn, açılmış küknar qozası  hava-
dakı rütubətin   azlığını, kip olması isə çoxluğunu bildirir. Çəyirtkənin səsinin bərk 
çıxması havanın isti və yağıntısız keçəcəyindən, dəniz sahilindəki yosun qırıntıları-
nın  quru olması havanın quraq, nəmli olması isə rütubətli olacağından xəbər verir, 
yağış yağmazdan əvvəl qaranquşlar daha alçaqdan uçur, sərçələr isə torpaqda eşələ-
nirlər. 
Yada salın. 
Yada salın. 
 Havada daim su buxarı var. Bu, havanın rütubətliliyi adlanır. 
73
72
28. 
HAVANIN RÜTUBƏTİ
· Bu hadisələrlə havadakı rütubət arasında nə əlaqə var?
  
Müxtəlif həcmli qabların hər birinə 1 litr su 
tökək. Bu zaman qabların su ilə dolma 
vəziyyətlərini müqayisə edək. 
Müzakirə edək: 
1. 1-ci qaba su əlavə etsək, nə baş verər? 
2. Havada da su buxarının miqdarının dəyişməsi hansı hadisəyə səbəb ola bilər?
Havanın rütubəti onun əsas elementlərindən biridir. Temperaturdan asılı ola-
3
raq, 1 m  havanın su buxarı saxlamaq qabiliyyəti dəyişir. Temperatur yüksəl-
3
dikcə 1 m  havanın su buxarını  saxlamaq qabiliyyəti  artır, aşağı düşdükdə  isə  
azalır ( ). 
a
30%-ə qədər olan hava quru, 30-60%-ə qədər olan 
normal,  60%-dən  çox  olan  isə  ifrat  rütubətlilik 
sayılır. 
Havanın  nisbi  rütubətinin  yüksəlməsi  yağıntı-
ların düşmə ehtimalını artırır. 
Su buxarının miqdarından asılı olaraq, doymuş 
və doymamış hava müşahidə edilə bilər . Müəyyən 
3 
temperaturda 1 m havanın tərkibində mümkün ola 
biləcək qədər su buxarı olarsa, belə hava doymuş 
hava hesab olunur. Su buxarının miqdarı mümkün 
ola  biləcək  miqdardan  az  olarsa,  belə  hava  doy-
3   
mamış hava   adlanır. Müxtəlif temperaturda 1 m
havadakı su buxarının miqdarını və doyma həddini 
bilməklə, nisbi rütubətliliyi müəyyən etmək olar. 
3
Məsələn,  20°C  temperaturda  1  m   havanın  tərki-
bində 8,5 q su buxarı var. Nisbi rütubətliliyi tapın:
17 q – 100%
8,5 – x. 
1) Temperaturu +30 °C olan 1 
 havada 10q su buxarı varsa, nisbi rütubətliliyi tə-
3
yin edin. 2) Temperaturu 0°C olan 1 m  havada nisbi rütubətlilik 60%-dir. Havadakı 
su buxarının miqdarını tapın.
3
m
Cədvələ əsasən hansı  temperaturda ya-
ğış yağma ehtimalının daha böyük oldu-
ğunu müəyyən edin. Səbəbini izah edin.
3 
Havadakı suyun qramlarla miqdarı __ adlanır. 1 
m
havadakı 
suyun  faizlə  miqdarına  __  deyilir.  Müəyyən  temperaturda 
havanın tərkibində mümkün ola biləcək miqdarda su buxarı 
vardırsa, __ , mümkün ola biləcək həddən azdırsa, __ hesab 
olunur.  
1l 
2l 
3l 
5l 
Havanın
temperaturu (°C)
-10
0
10
20
2
4 
5 
8 
Havadakı su buxarının
3
miqdarı (qr/m )
100
90
80
70
60
30
20
10
0
50
40
a
1q
2,5q
9q
5q
30q
17q
-20°C
-10°C
0°C
+10°C
+20°C
+30°C
Su buxarının 
hissəcikləri
Digər qazların 
hissəcikləri 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
AÇAR  SÖZLÄR
Doymuş hava 
Nisbi rütubətlilik 
Mütləq rütubətlilik 
Doymamış hava 
Hiqrometr
b
%.
50
17
100
5
,
8
x
=
Ч
=
Havada olan suyun miqdarını nisbi və mütləq rütubətliliklə təyin edirlər. Ha-
vadakı su buxarının qramlarla miqdarı – mütləq rütubətlilik, onun isə həmin 
3
temperaturda  1m   havanın  saxlaya  biləcəyi  su  buxarının  miqdarına,  yəni   
doyma həddinə olan faizlə nisbəti nisbi rütubətlilik adlanır. Nisbi rütubətliliyi 
Meteoroloji stansiyalarda havanın rütubətliliyini ölçmək üçün hiqrometr 
( ) və hiqroqraf adlı cihazlardan istifadə edilir.
b
Çap üçün deyil

---