Çap üçün deyil

89
88
34. 
ÇAYLAR
Təsvirlərin hər ikisi eyni çaya – Kürə 
aiddir. Dar dərə boyunca sürətlə axan 
çayda maraqlı bir idman növünün – 
raftinqin inkişafı üçün şərait yaranır. 
Enli çay dərəsində isə suyun zəif sürəti 
başqa bir idman növünün – avarçək-
mənin inkişafına imkan verir.  
Çay dərəsinin formalaşmasında  relyefin təsiri böyükdür. Dağ çayları yum-
şaq süxurlar üzərində axaraq dərin, ensiz və   dik yamaclara malik dərələr – 
kanyonlar əmələ gətirir. Ən dərin kanyonlar Şimali Amerikada Kolorado və 
Kolumbiya çayları üzərindədir. 
Dağ çayları bərk süxurlar üzərindən axdıqda, onları yuya bilmir. Bu halda 
onlar  hündürdən  tökülərək  şəlalə 
əmələ  gətirirlər.    Şimali  Amerikada 
Niaqara şəlaləsi 51 metr, Afrikadakı Viktoriya şəlaləsi isə 120 metr hündür-
lükdən tökülür. 
Dünyanın  ən hündür  şəlaləsi   Anhel (1054 m) Cənubi Amerikada yerləşir. 
Düzənlik çayları ( ) sakit və yavaş axır. Onlar subasarı və terrasları olan 
geniş dərələr yaradır. Subasar – çayın səviyyəsi qalxdığı zaman su altında qalan 
( ) 
a
b
ərazilərdir. Alçaq dağlıq və dağətəyi ərazilərdə, düzənliklə axan çay dərəsində ya-
mac boyu yaranan pilləvari sahillər terras adlanır.
Çaylar  sahillərini  yuyaraq  dərələrinin  formalarını  dəyişir.  Maneələrlə  rast-
laşdıqda onlar sərt döngələr – meandrlar ( ) yaradır. 
Axın  boyu  çaylar  dərəsini  formalaşdırır.  Yuyulması  daha  çətin  olan  sü-
xurların səthə yaxın yerləşdiyi dayaz yerlərdə astanalar ( ) yaranır. Astanalar 
gəmiçiliyə mane olur.
Çaylar  dibini  və  sahillərini  yuyaraq  xeyli    miqdarda  materiallar  gətirir. 
Mənsəbdə toplanan bu materiallar çayın çoxlu qollara ayrılmasına səbəb olur. 
Çayın qollara ayrıldığı geniş ərazi delta ( ) adlanır. 
Bəzi  çayların  mənsəbində  güclü  axınlar  və  ya  qabarmalar  toplanmış 
materialları sahildən aparır və qıfa bənzər  körfəz – estuari ( ) yaradır.
c
d
e
f
 Meandr
· Eyni çayda müşahidə olunan fərqliliyi necə izah etmək olar? 
Təchizat: 
, torpaq, kasa, su.
İşin gedişi:
1. Küveti torpaqla doldurun və onu 
döyəcləyərək möhkəmləndirin. 
2. Kasanı torpağa yerləşdirin, içinə su 
tökərək “göl” yaradın ( ). 
3. Küvetin bir tərəfini qaldırın ( ), kasadan 
tökülən suyun axınını müşahidə edin. 
4. Küveti bir qədər də yuxarı qaldırmaqla 
təcrübəni təkrar edin. 
küvet
a
b
Fäaliyyät-
Fäaliyyät-
täcrübä. 
Çay axınının müxtəlifliyi.
Müzakirə edək:
1. Hansı vəziyyətdə su axını daha sürətli 
oldu? 
2. Hansı halda su axını daha çox torpaq 
yuyur?  
3. Nə üçün su birbaşa axmır? 
b
a
Cay vadisinin quruluş sxemi 
b
e
Delta 
Estuari
f
Şəlalə 
və onun 
sxemi
a
b
Çay yatağı
Subasar
Terraslar
Astana və onun sxemi
d
Çap üçün deyil

---

91
90
Cədvəli dəftərinizə 
çəkin. Dünyanın 
fiziki  xəritəsindən 
istifadə  edərək  
kontur xəritədə 
verilən çayları 
müəyyən edin və 
cədvəli 
tamamlayın.
Nä öyrändìnìz
Dağlarda ensiz, dərin çay dərələri 
__ adlanır. Suyun səviyyəsinin 
qalxdığı vaxt su altında qalan çay 
sahilləri __adlanır. __ çay 
dərələrindəki pilləli relyefdir. Öz 
sahillərini yuyaraq, düzənlik çayı 
__ əmələ gətirir.  Çay dərəsində 
bərk süxurların səthə çıxdığı 
sahədə __ və  __ yaranır. Çayın 
gətirdiyi materiallar onun 
mənsəbində toplanaraq __ əmələ 
gətirir. Əgər çayın gətirdiyi 
materiallar qabarma və cərə-
yanlarla aparılırsa, mənsəb __ 
formasını alır.
 
 
Çayın 
adı
Axdığı 
materik
Axımın xarakteri Mənsəbin forması
Hansı istiqamətə axır
Dağ
Düzənlik
Delta
Estuari
AÇAR  SÖZLÄR
Kanyon
Estuari
Delta
Terras
Subasar
Meandr
Astana
Şəlalə
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Çayın elementlərini sadalayın.
35. 
YER KÜRƏSİNİN GÖLLƏRİ
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Mətni oxuyun, Ölü dənizin sularının duzlu olmasının  səbəblərini müəyyən edin.
Ölü dəniz İsrail və İordaniya dövlətləri arasında yerləşir. O, okean səviyyəsindən 
2
402 m aşağıdadır. Dəniz adlandırılsa da, əslində o, göldür. Onun sahəsi 810 km -dir, 
dərinliyi  isə  370  m-ə  qədərdir.  Ölü  dənizə  İordan  çayı  və  bir  neçə  kiçik  çaylar   
tökülür. Havanın temperaturunun yüksək olması dənizdə güclü buxarlanmaya səbəb 
olur. Göldən   heç bir çayın   axmaması mineral maddələrin və duzların göldə top-
lanmasına səbəb olur. 
Ölü dənizi çoxlu sayda mineral yeraltı bulaqlar da  qidalandırır.  Onun suyu okean 
suyundan təxminən 8 dəfə duzludur. Bu da Ölü dənizi canlı varlıqlar üçün yararsız 
Müzakirə edək: 1. Duzlu 
göllərin yaranmasına təsir 
edən amillər hansılardır? 
2. Soyuq  iqlim şəraitində 
duzlu göllər mövcud ola 
bilərmi?
edir.  Yüksək  duzluluq  səbəbindən  Ölü  dənizdə 
batmaq  mümkün  deyil.  Ölü  dənizin  suyu  və 
palçığı  müalicəvi  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  da 
çoxlu sayda turistləri özünə cəlb edir. 
Suyun böyük  dövra-
nının  nəticələrindən 
biri də göllərdir. Yer 
səthindən buxarlanan 
və atmosferdən yağan  
bütün suların şirin 
olmasına baxmayaraq, 
çoxlu duzlu göllər də 
mövcuddur. 
• Bunu  nə ilə 
izah etmək olar?
Buxarlanma
Duzlu göl
Çay
Yeraltı sular
Yağıntı
TÜRKİYƏ
İRAQ
İSRAİL
İORDANİY
A
Aralıq dənizi
Ölü dəniz
 
 
 
1
2
4
3
1
3
4
5
6
2
Çap üçün deyil

---