Çap üçün deyil

91
90
Cədvəli dəftərinizə 
çəkin. Dünyanın 
fiziki  xəritəsindən 
istifadə  edərək  
kontur xəritədə 
verilən çayları 
müəyyən edin və 
cədvəli 
tamamlayın.
Nä öyrändìnìz
Dağlarda ensiz, dərin çay dərələri 
__ adlanır. Suyun səviyyəsinin 
qalxdığı vaxt su altında qalan çay 
sahilləri __adlanır. __ çay 
dərələrindəki pilləli relyefdir. Öz 
sahillərini yuyaraq, düzənlik çayı 
__ əmələ gətirir.  Çay dərəsində 
bərk süxurların səthə çıxdığı 
sahədə __ və  __ yaranır. Çayın 
gətirdiyi materiallar onun 
mənsəbində toplanaraq __ əmələ 
gətirir. Əgər çayın gətirdiyi 
materiallar qabarma və cərə-
yanlarla aparılırsa, mənsəb __ 
formasını alır.
 
 
Çayın 
adı
Axdığı 
materik
Axımın xarakteri Mənsəbin forması
Hansı istiqamətə axır
Dağ
Düzənlik
Delta
Estuari
AÇAR  SÖZLÄR
Kanyon
Estuari
Delta
Terras
Subasar
Meandr
Astana
Şəlalə
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Çayın elementlərini sadalayın.
35. 
YER KÜRƏSİNİN GÖLLƏRİ
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Mətni oxuyun, Ölü dənizin sularının duzlu olmasının  səbəblərini müəyyən edin.
Ölü dəniz İsrail və İordaniya dövlətləri arasında yerləşir. O, okean səviyyəsindən 
2
402 m aşağıdadır. Dəniz adlandırılsa da, əslində o, göldür. Onun sahəsi 810 km -dir, 
dərinliyi  isə  370  m-ə  qədərdir.  Ölü  dənizə  İordan  çayı  və  bir  neçə  kiçik  çaylar   
tökülür. Havanın temperaturunun yüksək olması dənizdə güclü buxarlanmaya səbəb 
olur. Göldən   heç bir çayın   axmaması mineral maddələrin və duzların göldə top-
lanmasına səbəb olur. 
Ölü dənizi çoxlu sayda mineral yeraltı bulaqlar da  qidalandırır.  Onun suyu okean 
suyundan təxminən 8 dəfə duzludur. Bu da Ölü dənizi canlı varlıqlar üçün yararsız 
Müzakirə edək: 1. Duzlu 
göllərin yaranmasına təsir 
edən amillər hansılardır? 
2. Soyuq  iqlim şəraitində 
duzlu göllər mövcud ola 
bilərmi?
edir.  Yüksək  duzluluq  səbəbindən  Ölü  dənizdə 
batmaq  mümkün  deyil.  Ölü  dənizin  suyu  və 
palçığı  müalicəvi  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  da 
çoxlu sayda turistləri özünə cəlb edir. 
Suyun böyük  dövra-
nının  nəticələrindən 
biri də göllərdir. Yer 
səthindən buxarlanan 
və atmosferdən yağan  
bütün suların şirin 
olmasına baxmayaraq, 
çoxlu duzlu göllər də 
mövcuddur. 
• Bunu  nə ilə 
izah etmək olar?
Buxarlanma
Duzlu göl
Çay
Yeraltı sular
Yağıntı
TÜRKİYƏ
İRAQ
İSRAİL
İORDANİY
A
Aralıq dənizi
Ölü dəniz
 
 
 
1
2
4
3
1
3
4
5
6
2
Çap üçün deyil

---

93
92
93
92
Göl – yer səthində, təbii qapalı çö-
kəklikdə  yerləşən  su  hövzəsidir.  Çö-
kəkliyin mənşəyi ərazinin relyef  xüsu-
siyyətlərindən  asılıdır.  Göl  suyunun 
tərkibi  isə  iqlim  şəraitindən,  yeraltı 
sulardan, çaylardan və s. asılıdır.
Göllər axarlı və axarsız olur. Əgər 
gölə  çaylar  tökülür  və  eyni  zamanda, 
ondan çay başlayırsa, axarlı göl hesab 
olunur. Axarsız göllərə isə  çaylar yal-
nız tökülür, heç bir  çay başlamır.
Axarlı  göllər  suyun  kimyəvi  tərki-
binə  görə  axarsız  göllərdən  fərqlənir. 
Axarlı göllər şirin sulu olur. Dünyanın 
şirin sulu göllərinə Böyük göllər, Ata-
baska  (Şimali  Amerika),  Titikaka 
(Cənubi  Amerika),  Viktoriya  və  Tan-
qanika (Afrika), Baykal (Avrasiya) və 
s., Azərbaycanda Göygöl, Böyük Ala-
göl, Candargöl, Qaragöl, Maralgöl, Ba-
tabat  misal  ola  bilər.  Yağıntıların  bol 
olduğu  ekvatorial  və  mülayim  enlik-
lərdə şirin sulu göllər daha çoxdur.  
Axarsız göllər, adətən, şor sulu olur-
lar. Dünyanın ən duzlu göllərinə Ölü də-
niz (Avrasiya), Assal (Afrika), Elton və 
Baskuncak  (Avrasiya),  Eyr  (Avstra-
liya),  respublikamızda  isə  Binəqədi, 
Masazır,  Acınohur,  Ağzıbirçalanı  nü-
munə göstərmək olar.  
Dərslik və siyasi xəritədən istifadə etməklə mətndə rast gəldiyiniz göllər haqqında 
məlumatları cədvəldə qeyd edin. 
Göllərin adı 
Materik 
Duzlu/Şirin  
Hansı dövlətin ərazisində yerləşir
Əgər göldən çay başlayırsa,  __  göl hesab olunur. Belə göl  
__ olur. Göldən çay axmırsa, __  göllərdir. Adətən, belə 
göllərin suyu  __ olur.
1. Şəkillər ilə ifadələr arasındakı uyğunluğu müəyyən edin.
AÇAR  SÖZLÄR
Axarsız göl
Axarlı göl
Şirin sulu göl
Duzlu göl
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Duzlu göllər daha çox quraq iqlim şəraitində geniş yayılmışdır. 
Sahəsinə görə dünyanın ən böyük gölü duzlu suyu olan Xəzər dənizidir. 
Böyüklüyünə görə onu dəniz adlandırsalar da, dünya okeanı ilə birbaşa əlaqəsi 
olmadığına  görə  göl  hesab  olunur.  Xəzərə  130-a  qədər  çay  tökülür  (Volqa, 
Ural, Emba, Kür, Samur və s.).  Onun səviyyəsi okean səviyyəsindən 27 metr 
aşağıda yerləşir. 
Ən dərin yeri – Lənkəran çökəkliyi – 1025 metrdir. Dərinliyinə görə yalnız 
Baykal və Tanqanika göllərindən geri qalır. 
Göllər təsərrüfat məqsədləri ilə də geniş istifadə olunur. 
Yada salın. 
Yada salın. 
Göllər çuxurların yaranmasına görə tektonik, vulkanik, 
axmaz, uçqun mənşəli və s. olur.
a
b
1. Çaylara mənbə ola bilər.
2. Suyun tərkibində duz vardır.
3. Əsasən quraq iqlim şəraitində yaranmışdır.
4. Ekvatorial və mülayim enliklərdə daha çoxdur.
a)  Xəzər – dünyanın ən iri və ən dərin şor 
sulu gölü
b) Baykal – dünyanın ən dərin şirin sulu gölü
c) Böyük göllər. Yuxarı göl – dünyanın ən 
böyük şirin sulu gölü
a
b
c
Yuxarı 
Miçiqan
Ontario
Eri
Hur
on
Baykal
Xəzər dənizi
Çap üçün deyil

---