Çap üçün deyil

109
108
Dağ yamacları əkin məqsədilə 
pilləvari şəkildə terraslaşdırılır.
Torpaqların mühafizəsinə və yararsız hala düşməsinə aid olan ifadələri qruplaşdırın. 
1. Yolların çəkilməsi 
2. Ağacların əkilməsi
3. Su anbarlarının tikilməsi
4. Faydalı qazıntıların çıxarılması 
5. Dağ yamaclarının terraslaşdırılması
6. Yaşayış məntəqələrinin tikilməsi
7. Şoranlıqların yuyulması
8. Bataqlıqların qurudulması
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Torpaqların mühafizəsi
Torpaqların  yararsız hala düşməsi
Torpaqların yaxşılaşdırılması ilə bağlı görülən tədbirlər 
__ adlanır. __ faydalı qazıntıların çıxarılması zamanı 
yararsız hala düşmüş torpaqların bərpasıdır. Dağ 
yamaclarının əkin məqsədi ilə pilləvari formaya 
salınması __ adlanır.
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Terraslaşdırma
Meliorasiya tədbirləri 
Rekultivasiya
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Verilən amillərin təsiri nəticəsində torpaqların məhsuldarlığının aşağı düşməsini 
necə səciyyələndirirsiniz? 
Təsir edən amillər
Torpaqlara təsiri
Təbii amillər
Kənd təsərrüfatı
Sənaye
Yaşadığınız ərazidə torpaqların vəziyyətinə aid esse yazın. 
42. 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TORPAQ, BİTKİ ÖRTÜYÜ VƏ
      HEYVANAT ALƏMİ
“Torpağı əkib-becərmədin, qorumağına dəyməz. 
  Qorumadın, əkib-becərməyinə dəyməz” 
· Dədə Qorqudun söylədiyi bu fikirlər müasir dövrümüz üçün nə qədər aktualdır? 
Fäaliyy t
ä
Fäaliyy t
ä
Xəritə üzərində 
qeyd olunmuş 
ərazilərdən hansı 
məqsədlə istifadə 
edildiyini  müəy-
yən edin. Cədvəli 
dəftərinizə çəkin 
və onu tamam-
layın. 
Əkinçiliyin üstün olduğu ərazilər
Heyvandarlığın üstün olduğu ərazilər
Müzakirə edək: Torpaqlardan istifadəyə hansı amillər təsir edir?
Respublikamızın ərazisində düzənliklərdən dağlara doğru müxtəlif torpaq 
tipləri bir-birini əvəz edir.
İqlimin daha quraq keçdiyi düzənlik ərazilərdə – Kür-Araz ovalığı, Samur - 
Dəvəçi  düzənliyi, Acınohur-Ceyrançöl  alçaq  dağlığı,  Qobustan-Abşeron  və 
Naxçıvanın dağətəyi, həmçinin düzən ərazilərində boz və boz-qonur torpaqlar 
geniş yayılmışdır. Bu torpaqların mənimsənilməsi suvarma olmadan mümkün 
deyil. Burada pambıq, tərəvəz, üzüm, nar kimi qiymətli bitkilərin becərilməsi 
üçün şərait vardır. 
Təxminən  800  m  mütləq  hündürlüklərə  qədər  olan  dağətəyi  ərazilərdə 
şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Nisbətən yüksək məhsuldarlığı ilə seçilən bu 
ərazilər dənli bitkilərin becərilməsi üçün əlverişlidir. Lənkəran ovalığı və Talış 
dağlarında yayılan sarı torpaqlarda sitrus meyvələri və çay becərilir.
Alçaq və orta dağlıq ərazilərdə dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. Bu torpaq-
lar çürüntü ilə zəngindir. Rütubətliliyinə görə dağ meşələrində iki torpaq tipi 
formalaşır:  qonur  torpaqlar  rütubətli  ərazilərdə,  qəhvəyi  torpaqlar  isə  nis-
bətən quraq, alçaq dağ meşələrində yayılır. 
1
1
2
2
3
3
4
4
5
5
6
6
Məhsuldarlığı aşağı düşmüş tor-
paqların bərpası məqsədi ilə aşağı-
dakı  tədbirlər  görülə  bilər:  tor-
paqlara  üzvi  və  mineral  gübrələr 
verilir, şoran ərazilərdə kollektor-
drenaj şəbəkəsi yaradılır, meşə zo-
laqları salınır, şoranlıqlar yuyulur, 
bataqlıqlar qurudulur. Belə tədbir-
lər meliorasiya tədbirləri adlanır. 
Bəşəriyyətin  gələcək  ərzaq  tə-
minatı  üçün  torpaqların  məhsul-
darlığının  artırılması  və  onların 
mühafizəsi çox vacibdir.
D rsd n sonra
ä
ä
Çap üçün deyil

---

Dağ meşələrindən yuxarıda dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Bu torpaq-
lar yay otlaqları üçün yararlıdır. Daha hündür ərazilərdə temperaturun azalma-
sı torpaq əmələgəlmə prosesinə mənfi təsir göstərir. 
Azərbaycanın bitki örtüyü digər təbii komponentlər kimi hündürlük qur-
111
110
sayda endemik və relikt bitkiləri vardır. Endemik bitkilər müəyyən ərazi üçün 
səciyyəvi  olan  bitkilərdir.  Qarabağ  dağ  laləsi,  Xəzər  zəfəranı,  Lənkəran 
zanbağı  və  s.  endemik  bitkilərə  aiddir.  Relikt  bitkilər  isə  keçmiş  dövrlərdə 
geniş  yayılan  və  müasir  dövrdə  də  rast  gəlinən  bitkilərdir.  Belə  bitkilərə 
dəmirağacı,  Eldar  şamı,  qaraçöhrə,  saqqızağacı,  azat  ağacı  və  s.  göstərmək 
olar. Torpaq və bitki örtüyünü, heyvanlar aləmini qoruyub saxlamaq məqsədi 
ilə respublikamızda milli park, qoruq və yasaqlıqlar yaradılmışdır. 
Torpaq tiplərinin yayıldığı əraziyə uyğun 
bitkiləri müəyyən edin.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR  SÖZLÄR
Endemik bitkilər 
Relikt bitkilər
Nadir və digər ərazilərdə rast 
gəlinməyən bitkilər __ adlanır. 
__ keçmiş dövrlərdən bu günə 
qədər qalan bitkilərdir . 
şaqlığına tabedir. Düzənlikdən dağlara qalxdıq-
ca iqlim və relyef şəraitinin dəyişməsi bitkilərin 
də  fərqliliyinə  səbəb  olur.  Dağ  meşələrində 
palıd, vələs və fıstıq kimi qiymətli ağac növləri 
yayılmışdır. Yarımsəhralarda yovşan, gəvən, də-
vətikanı, dağ çöllərində isə ağ ot, qatırquyruğu 
və taxıl bitkiləri üstündür. Dağ çəmənləri üçün 
topalotu, şahduran, qırtıc bitkiləri səciyyəvidir. 
Heyvanlar  aləmi  bitki  örtüyünə  uyğun  olaraq 
yayılmışdır.  Respublikamızın  ərazisində  çoxlu 
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Səh. 111-dəki xəritədən istifadə edərək xəritə-sxemdə verilən məntəqələrdə yayılmış 
torpaq tipi, bitki aləmi və heyvan növlərini müəyyən edin və cədvəli tamamlayın.
A
B
Məntəqə
Torpaq örtüyü
Bitki örtüyü
Heyvanat aləmi
C
D
E
K
A
B
K
C
D
E
Torpaqlar
Dağ-çəmən torpaqları
Dağ-meşə torpaqları
Dağ-çöl torpaqları
Yarımsəhra torpaqlar
Bitki örtüyü
DAĞ МЕŞƏLƏRİ 
YARIMSƏHRALAR 
DAĞ ÇÖLLƏRİ   
DAĞ ÇƏMƏNLƏRİ
QAYALIQLAR
Azərbaycan 
ərazisində 
hündürlüyə 
doğru bitki 
örtüyünün 
dəyişməsi
 3900
200
600
2000
3000
Гарлы 
зирвяляр
Alçaq dağlığın şabalıdı torpaqlarında bozqır taxıl 
otları, kolluqlar
, çöl bitkiləri; qonur ayı, zolaqlı 
kaftar
, çöl donuzu, oxlu kirpi və s.
Alçaq dağlığın boz, boz-qonur torpaqlarında 
gəvən, yovşan, yulğun və s. kollar; çöl donuzu, 
çaqqal, tülkü, dovşan, canavar
, ördək, cüllüt və s.
Düzənliklərin çəmən-meşə torpaqlarında qovaq, 
söyüd, qızılağac və s.; çöl donuzu, yenot, dovşan, 
bataqlıq qunduzu, daşlıq dələsi, ördək, qaz və s.
Düzənliklərin boz, açıq-şabalıdı torpaqlarında yov-
şan, şoran otu, kəngiz və s.;  ceyran, bataqlıq qun-
duzu, tısbağa, çöl donuzu, qum siçanı, kəklik, 
turac, qaz və s.
Düzənliklərin boz, boz-çəmən torpaqlarında yov-
şan, yulğun, efemer
, şoran otu və s.; ceyran, çöl 
donuzu, çöl pişiyi, tısbağa, sultantoyuğu, bəzgək, 
turac, ördək, qaz və s. 
Yüksək dağlığın ibtidai torpaqlarında 
mamır
, şibyə; Dağıstan turu, köpgər
, 
Zaqafqaziya muflonu, bəbir və s.
Yüksək dağlığın dağ-çəmən torpaqlarında alp və 
subalp çəmənləri; Zaqafqaziya muflonu, Dağıstan 
turu, köpgər
, Bezoar keçisi, qonur ayı, bəbir və s.
Azərbaycan Respublikasının torpaq, bitki örtüyü və heyvanlar aləmi xəritəsi
Orta dağlığın qonur və qəhvəyi dağ-meşə 
torpaqlarında fıstıq, vələs, palıd və s.; nəcib maral, 
cüyür
, çöl donuzu, qonur ayı, vaşaq, canavar və s.
Orta dağlığın qəhvəyi-dağ meşə torpaqlarında dağ 
kserofit (kolluqlar) bitkiləri; bəbir
, çöl donuzu, 
dovşan, daşlıq dələsi, tülkü, çaqqal və s.
Alçaq dağlığın və dağətəyi ərazilərin qəhvəyi dağ-
meşə torpaqlarında palıd, vələs, kolluqlar; cüyür
, 
qonur ayı, daşlıq dələsi, yenot, qırqovul və s.
Alçaq və orta dağlığın qəhvəyi torpaqlarında 
kserofit, quru-bozqır və meşə-kolluqlar; kəklik, 
turac, qırqovul, dovşan, gürzə, tülkü və s.
Çap üçün deyil

---