Çap üçün deyil

103
102
39. 
TORPAQLARIN QURULUŞU VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Rəvayətə görə, keçmiş zamanlarda bir ölkəyə gələn qonaqlar istədikləri malları alıb 
apara  bilərdilər.  Lakin  ölkəni  tərk  edənlərdən  gəmiyə  minərkən  ayaqqabılarını 
· Sizcə, vətən torpağına olan belə münasibətin səbəbi nə idi?
Yada salın. 
Yada salın. 
Torpaq Yerin üst münbit qatıdır. Torpağın üzvi tərkibi onun 
çürüntü – humus qatıdır. 
Fäaliyy t
ä
Fäaliyy t
ä
Təcrübə: Torpaqların xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: stəkan, su, quru torpaq, qaşıq.
İşin gedişi: Təcrübə 1. 
a) İçərisində su olan stəkana bir ovuc quru torpaq tökün. Stəkanda kiçik qabarcıqlar 
əmələ gəlir. 
Nəticə çıxarın: Torpağın tərkibində __  var. 
b)  Stəkandakı  suyu  qarışdırın.  Suyun  durulmasını  gözləyin.  Stəkanın  dibinə  nə 
çökdü? 
Nəticə çıxarın: Torpağın tərkibində nə ( qum, yoxsa  gil)  var?
Müzakirə  edək:  Torpağın  tərkibində  daha  nə  ola  bilər?  Onun  münbitliyi  nə  ilə 
əlaqədardır? Bunu necə sübut etmək olar?
Torpaq bitkiləri qidalandıraraq onlara həyat verir. Bitkilər də öz növbəsində 
heyvanlar və insanlar üçün mühüm qida mənbəyidir. Torpağın əmələ gəlməsi 
uzun sürən təbii prosesdir. Buna bir sıra təbii amillər təsir edir. Ona görə də 
torpağı “təbiətin güzgüsü” adlandırırlar. 
Torpaqların  müxtəlifliyi  ilk  növbədə  ərazinin  iqlim  şəraitindən,  relye-
findən, süxurların tərkibindən, bitki örtüyündən və s. asılıdır. 
Torpağın münbitliyini təmin edən çürüntü qatı – humusun miqdarı buradakı 
canlı  orqanizm  qalıqlarının  tərkibindən  asılıdır.  Humusun  miqdarı  və 
müxtəlifliyi torpağın rənginə təsir edir. Torpaqların adları da məhz onların rəng 
çalarlarına görə verilmişdir. 
Tərkibindəki  süxur  hissəciklərinin  ölçüləri  torpağın  mexaniki  tərkibini 
müəyyən edir. Mexaniki tərkibinə görə torpaqlar gilli, qumlu, qumsal və gil-
licəli  olur.  Torpaqdakı  rütubət  və  havanın  miqdarı  onun 
mexaniki tərkibi ilə bilavasitə əlaqədardır. 
Ərazinin temperatur və rütubəti torpaqəmələgəlmə pro-
sesinə  təsir  edən  əsas  amillərdən  biridir.  Relyef  isə  torpaq 
qatının toplanması üçün şərait yaradır. Müəyyən zaman daxi-
lində torpağın tərkibi dəyişir və zənginləşir. İnsan fəaliyyəti 
də torpaqəmələgəlmə prosesində müəyyən rol oynayır.
Torpağın şaquli kəsiyində aşağıdakı horizontlardan iba-
rət  qatların  olduğu  müşahidə  olunur  ( ):  çürüntü  qatı
a
  – 
Sxemi dəftərinizə çəkin. Torpaq əmələgətirən amilləri qeyd edin. 
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Torpaq
İqlim, relyef, süxurların tərkibi, canlı orqanizmlər 
__ prosesini yaradan amillərdir. Dənəvər və məh-
suldar torpaqlar __ hesab olunur. __ torpaqlar isə 
tozvari və az məhsuldardır. Torpağın __ süxurların 
ölçüsünə əsasən müəyyən edilir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Torpaq profillərini müqayisə edin və onu tamamlayın.
AÇAR  SÖZLÄR
Struktursuz torpaqlar
Torpaqəmələgəlmə 
Mexaniki tərkib
Strukturlu torpaqlar
təmizləməyi tələb edərdilər. 
Bununla da ölkələrinin tor-
pağının  başqa  yerə  aparıl-
masının  yolverilməz  oldu-
ğunu göstərirdilər.
Boz torpaq        Qara torpaq
humus (1) və ya A ; yuyulma qatı (2) 
; toplanma qatı (3) 
, ana 
1
süxur (4)
. Torpaq horizontları arasında fasiləsiz olaraq maddələr müba-
diləsi gedir.
Torpaqlar həmçinin strukturlu və struktursuz olur. Strukturlu torpaqlar də-
nəvər (qumlu), daha münbit, əlverişli su və hava rejiminə malik olur. Mün-
bitliyi az olan, su və havanı pis keçirən  tozvari (gilli) torpaqlar struktursuzdur. 
və ya A
və ya B
2
və ya C
1
2
3
4
a
Torpaqlar
Əlamətlər 
Humusun miqdarı (az, çox) 
Strukturu (tozvari-dənəvər) 
Münbitliyi (az, çox) 
Su rejimi (əlverişli-əlverişsiz) 
Hava rejimi (əlverişli-əlverişsiz) 
Boz 
torpaq
Qara 
torpaq 
Çap üçün deyil

---

103
102
39. 
TORPAQLARIN QURULUŞU VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Rəvayətə görə, keçmiş zamanlarda bir ölkəyə gələn qonaqlar istədikləri malları alıb 
apara  bilərdilər.  Lakin  ölkəni  tərk  edənlərdən  gəmiyə  minərkən  ayaqqabılarını 
· Sizcə, vətən torpağına olan belə münasibətin səbəbi nə idi?
Yada salın. 
Yada salın. 
Torpaq Yerin üst münbit qatıdır. Torpağın üzvi tərkibi onun 
çürüntü – humus qatıdır. 
Fäaliyy t
ä
Fäaliyy t
ä
Təcrübə: Torpaqların xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: stəkan, su, quru torpaq, qaşıq.
İşin gedişi: Təcrübə 1. 
a) İçərisində su olan stəkana bir ovuc quru torpaq tökün. Stəkanda kiçik qabarcıqlar 
əmələ gəlir. 
Nəticə çıxarın: Torpağın tərkibində __  var. 
b)  Stəkandakı  suyu  qarışdırın.  Suyun  durulmasını  gözləyin.  Stəkanın  dibinə  nə 
çökdü? 
Nəticə çıxarın: Torpağın tərkibində nə ( qum, yoxsa  gil)  var?
Müzakirə  edək:  Torpağın  tərkibində  daha  nə  ola  bilər?  Onun  münbitliyi  nə  ilə 
əlaqədardır? Bunu necə sübut etmək olar?
Torpaq bitkiləri qidalandıraraq onlara həyat verir. Bitkilər də öz növbəsində 
heyvanlar və insanlar üçün mühüm qida mənbəyidir. Torpağın əmələ gəlməsi 
uzun sürən təbii prosesdir. Buna bir sıra təbii amillər təsir edir. Ona görə də 
torpağı “təbiətin güzgüsü” adlandırırlar. 
Torpaqların  müxtəlifliyi  ilk  növbədə  ərazinin  iqlim  şəraitindən,  relye-
findən, süxurların tərkibindən, bitki örtüyündən və s. asılıdır. 
Torpağın münbitliyini təmin edən çürüntü qatı – humusun miqdarı buradakı 
canlı  orqanizm  qalıqlarının  tərkibindən  asılıdır.  Humusun  miqdarı  və 
müxtəlifliyi torpağın rənginə təsir edir. Torpaqların adları da məhz onların rəng 
çalarlarına görə verilmişdir. 
Tərkibindəki  süxur  hissəciklərinin  ölçüləri  torpağın  mexaniki  tərkibini 
müəyyən edir. Mexaniki tərkibinə görə torpaqlar gilli, qumlu, qumsal və gil-
licəli  olur.  Torpaqdakı  rütubət  və  havanın  miqdarı  onun 
mexaniki tərkibi ilə bilavasitə əlaqədardır. 
Ərazinin temperatur və rütubəti torpaqəmələgəlmə pro-
sesinə  təsir  edən  əsas  amillərdən  biridir.  Relyef  isə  torpaq 
qatının toplanması üçün şərait yaradır. Müəyyən zaman daxi-
lində torpağın tərkibi dəyişir və zənginləşir. İnsan fəaliyyəti 
də torpaqəmələgəlmə prosesində müəyyən rol oynayır.
Torpağın şaquli kəsiyində aşağıdakı horizontlardan iba-
rət  qatların  olduğu  müşahidə  olunur  ( ):  çürüntü  qatı
a
  – 
Sxemi dəftərinizə çəkin. Torpaq əmələgətirən amilləri qeyd edin. 
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Torpaq
İqlim, relyef, süxurların tərkibi, canlı orqanizmlər 
__ prosesini yaradan amillərdir. Dənəvər və məh-
suldar torpaqlar __ hesab olunur. __ torpaqlar isə 
tozvari və az məhsuldardır. Torpağın __ süxurların 
ölçüsünə əsasən müəyyən edilir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Torpaq profillərini müqayisə edin və onu tamamlayın.
AÇAR  SÖZLÄR
Struktursuz torpaqlar
Torpaqəmələgəlmə 
Mexaniki tərkib
Strukturlu torpaqlar
təmizləməyi tələb edərdilər. 
Bununla da ölkələrinin tor-
pağının  başqa  yerə  aparıl-
masının  yolverilməz  oldu-
ğunu göstərirdilər.
Boz torpaq        Qara torpaq
humus (1) və ya A ; yuyulma qatı (2) 
; toplanma qatı (3) 
, ana 
1
süxur (4)
. Torpaq horizontları arasında fasiləsiz olaraq maddələr müba-
diləsi gedir.
Torpaqlar həmçinin strukturlu və struktursuz olur. Strukturlu torpaqlar də-
nəvər (qumlu), daha münbit, əlverişli su və hava rejiminə malik olur. Mün-
bitliyi az olan, su və havanı pis keçirən  tozvari (gilli) torpaqlar struktursuzdur. 
və ya A
və ya B
2
və ya C
1
2
3
4
a
Torpaqlar
Əlamətlər 
Humusun miqdarı (az, çox) 
Strukturu (tozvari-dənəvər) 
Münbitliyi (az, çox) 
Su rejimi (əlverişli-əlverişsiz) 
Hava rejimi (əlverişli-əlverişsiz) 
Boz 
torpaq
Qara 
torpaq 
Çap üçün deyil

---