Çap üçün deyil

18
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Aşağıdakı ifadələrdən hansı doğrudur?
a) İlk coğrafi biliklər tacirlərin, dəniz səyyahlarının  və qədim sərkərdələrin 
səyahətləri nəticəsində əldə olunurdu.
b)  Coğrafi  biliklərin  toplanması  yeni  coğrafi  kəşflərin  edilməsinə  imkan 
yaradır.
A) yalnız 1-ci cavab
B) yalnız 2-ci cavab
C) hər ikisi doğrudur
D) hər ikisi səhvdir
2.   “XV–XVII  əsrləri Böyük coğrafi kəşflər dövrü adlandırırlar”. Bu fikrin doğru 
olduğunu təsdiq edən səyyahların ən azı ikisinin kəşflərini yazın.
1) _______________________________________________
2) _______________________________________________
3.  Xəritəyə əsasən məşhur səyyahların şərəfinə adlandırılmış ölkə, ada və boğazın 
adını yazın.
1) _______________________________________________
2) _______________________________________________
3) _______________________________________________
4.  “Magellanın birinci dünya səyahətindən sonrakı bütün dünya səyahətləri böyük 
elmi əhəmiyyətə malik deyildi” fikri ilə razısınızmı? Fikirlərinizi əsaslandırın. 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
5.  Coörafi məlumatlar əldə etmək üçün dərslikdən başqa hansı coğrafi bilik mənbə-
lərinə müraciət edə bilərsiniz? 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
19–32
YER KÜRƏSİNİN 
KARTOQRAFİK TƏSVİRİ
6. Coğrafi koordinatlar
7. Praktik dərs. Xəritədə nöqtələrin coğrafi 
mövqeyinin təyin edilməsi
8. Miqyas 
9. Relyefin təsviri
10. Planaalma və onun növləri
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
2
2
Çap üçün deyil

---

18
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Aşağıdakı ifadələrdən hansı doğrudur?
a) İlk coğrafi biliklər tacirlərin, dəniz səyyahlarının  və qədim sərkərdələrin 
səyahətləri nəticəsində əldə olunurdu.
b)  Coğrafi  biliklərin  toplanması  yeni  coğrafi  kəşflərin  edilməsinə  imkan 
yaradır.
A) yalnız 1-ci cavab
B) yalnız 2-ci cavab
C) hər ikisi doğrudur
D) hər ikisi səhvdir
2.   “XV–XVII  əsrləri Böyük coğrafi kəşflər dövrü adlandırırlar”. Bu fikrin doğru 
olduğunu təsdiq edən səyyahların ən azı ikisinin kəşflərini yazın.
1) _______________________________________________
2) _______________________________________________
3.  Xəritəyə əsasən məşhur səyyahların şərəfinə adlandırılmış ölkə, ada və boğazın 
adını yazın.
1) _______________________________________________
2) _______________________________________________
3) _______________________________________________
4.  “Magellanın birinci dünya səyahətindən sonrakı bütün dünya səyahətləri böyük 
elmi əhəmiyyətə malik deyildi” fikri ilə razısınızmı? Fikirlərinizi əsaslandırın. 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
5.  Coörafi məlumatlar əldə etmək üçün dərslikdən başqa hansı coğrafi bilik mənbə-
lərinə müraciət edə bilərsiniz? 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
___________________________________________________________________ 
19–32
YER KÜRƏSİNİN 
KARTOQRAFİK TƏSVİRİ
6. Coğrafi koordinatlar
7. Praktik dərs. Xəritədə nöqtələrin coğrafi 
mövqeyinin təyin edilməsi
8. Miqyas 
9. Relyefin təsviri
10. Planaalma və onun növləri
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
2
2
Çap üçün deyil

---

6. 
COĞRAFİ KOORDİNATLAR
21
20
8 mart 2014-cü ildə Malayziyadan Çinə uçan təyyarə radarlardan yox oldu. Təyya-
rədə 239 sərnişin vardı. Malayziyanın nəqliyyat naziri təyyarənin düşdüyü yerin də-
qiq məlum olmadığını bildirdi. 
· Fikrinizcə, təyyarənin axtarışı üçün xilasedicilərə nə kömək edə bilər? 
1. Bu məntəqələrin mövqelərində fərqli və ümumi cəhətlər nədən ibarətdir?
2. Cədvəli dəftərinizə çəkin. Fiziki xəritədən istifadə edərək, cədvəli tamamlayın.
Yada  salın. 
Yada  salın. 
Xəritə  və  qlobuslarda  coğrafi  qütbləri  birləşdirən  yarımçevrələr 
meridian, ekvatora paralel çəkilmiş çevrələr paralellər adlanır. 
Qlobus və xəritə üzərində 
kəsişərək əmələ gətirdiyi 
şəbəkəyə dərəcə toru deyilir. 
van”ı,  yəni  coğrafi  mövqeyi  müəyyən  edilir.  Paralel  və  meridianlar  dərəcə 
torunun əsas elementləridir. 
Onların  əsasında  məntəqələrin  coğrafi  koordinatları  –  coğrafi  enliyi  və 
coğrafi uzunluğu  müəyyən edilir. 
meridian və paralellərin 
Dərəcə toru əsasında məntəqələrin dəqiq “ün-
Müzakirə edək: Coğrafi obyektlərin daha dəqiq mövqeyini necə müəyyən etmək olar? 
Məntəqələr
Nyu-York
şimal, qərb
şimal
qərb
Moskva
Sidney
Brazilia
Yerləşdiyi 
yarımkürələr 
Qrinviç meridianına görə mövqeyi
Ekvatora görə mövqeyi
Coğrafi mövqeyi
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Verilmiş məntə-
qələr müxtəlif 
yarımkürələrdə 
yerləşir. Onların 
mövqeyi ekva-
tor və Qrinviç 
meridianına əsa-
sən müəyyən 
edilir. 
Sidney
Brazilia
Coğrafi enlik ekvatorla verilən məntəqə-
dən keçən paralel çevrəsi arasında qalan 
meridian  qövsünün  dərəcələrlə  uzunlu-
ğudur.  Coğrafi  enlik  məntəqənin  ekva-
tordan neçə dərəcə şimalda və yaxud da 
cənubda  yerləşdiyini  bildirir.  Onun 
dərəcə ilə qiyməti 0–90° arasında dəyi-
şir.  Ekvatordan şimalda yerləşən məntə-
qələrin coğrafi enliyi şimal enliyi (şm.e.), 
cənubda yerləşən məntəqələrin enliyi isə 
cənub enliyi (c.e.) adlanır. 
Coğrafi koordinatlar
Bakı 50° ş.u.-da 
Moskva 38° ş.u.-da yerləşir. 
yerləşir. 
Bakı 40° şm.e.-də yerləşir. 
Moskva 56° şm.e.-də yerləşir.
Ekvatorun coğrafi enliyi 0°-dir.
10°  20°  30°  40°  50° 60°
90°
80°
70°
10° 
Moskva
Moskva
Bakı
Bakı
Şimal qütbü
Qrinviç
meridianı
Meridianlar
Qərb
uzunluğu
Şərq 
uzunluğu
0° 
20° 
30° 
40° 
50°
100°
110°
120°
Moskva
0° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70°  80° 
10° 
20° 
30° 
40° 
50° 
60° 
70° 
80°  90° 
Bakı
Şimal qütbü
Ekvator
90° 
Cənub 
enliyi
Şimal 
enliyi
Paralellər
Coğrafi  uzunluq  –  Qrinviç  meridianı 
ilə verilən məntəqədən keçən meridian 
arasında qalan paralel qövsünün dərə-
cələrlə  uzunluğudur.  Dərəcə  ilə  qiy-
məti 0 – 180° arasında dəyişir. Verilən 
məntəqə Qrinviç meridianından qərb-
də  yerləşirsə,  onun  coğrafi  uzunluğu 
qərb uzunluğu (q.u.), şərqdə yerləşirsə, 
şərq uzunluğu (ş.u.) adlanır.
Qərb yarımkürəsi 
Şərq yarımkürəsi 
Moskva
Nyu-York
Xəritə və qlobusda nöqtələrin coğrafi mövqeyini təyin etmək üçün dərəcə torundan 
istifadə  edilir.  Coğrafi  enliyi  təyin  etmək  üçün  verilən  məntəqədən  keçən  paraleli   
müəyyən etmək lazımdır. Adətən paralellər 10°-dən bir çəkilir və xəritənin kənarında 
onların  dərəcələri  yazılır.  Bu  halda  məntəqənin  dəqiq  enliyini  təyin  etmək  üçün 
xəritənin kənarındakı çərçivədə verilən dərəcələrdən istifadə etmək lazımdır. Bəzən 
 
məntəqə xəritədə göstərilən paralellərin üzərinə düşmür. Məsələn, Moskva 50° və 60°
şimal paralelləri   arasında yerləşir. Bu paralellər arasındakı məsafə 5 bərabər hissəyə 
 
bölünüb. Hər bölgünün 2°-yə bərabər olduğunu nəzərə alaraq, Moskva şəhərinin 56°
şm.e.-də yerləşdiyini müəyyən edə bilərik. Coğrafi uzunluğun təyin edilməsi də eyni 
üsulla, meridianlar arasındakı dərəcələrdən istifadə etməklə yerinə yetirilir. 
Çap üçün deyil

---