53
52
19.
DAĞLARIN YARANMASI
· Dağlar
bir-birindən
hansı əlamətlərinə
görə fərqlənir?
1. Ən yüksək dağ silsiləsi
2. Dağların ən yüksək zirvəsinin adı
və hündürlüyü
Avrasiya Afrika Şimali
Amerika
Cənubi
Amerika
Avstraliya
Müzakirə edək: Dağların xarici görünüşünə və yüksəkliyinə ğörə bir-birindən
fərqlənməsini necə izah etmək olar?
Yer səthinin əsas relyef formala-
rından biri olan dağlar qurunun 40%-
dən çox hissəsini əhatə edir. Dağlar
bir-birindən yaranmasına, yəni
mən-
şəyinə və yaşına görə fərqlənir. Mən-
şəyinə
görə dağlar tektonik və
vulka-
nik olur.
Tektonik dağlar qırışıq, faylı və
qırışıq-faylı qruplara bölünür ( ).
Qırışıq dağlar seysmik zonalar-
da, süxur laylarının sıxılması nəti-
cəsində yaranır. Dünyanın ən uzun
qırışıq dağ sistemi Şimali və Cənubi
Amerikanın qərbində yerləşən Kor-
dilyer-And dağlarıdır. Alp-Himalay
dağ sistemində yerləşən – Alp, Qaf-
qaz, Kopetdağ, Pamir, Hindiquş, Hi-
malay və Afrikadakı Atlas dağları da
qırışıq dağlardır.
Qırışıq-faylı dağlar Yer kürəsin-
də seysmik fəallığını tamamilə itir-
a
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nä öyrändìnìz
AÇAR SÖZLÄR
Qırışıq-faylı
Faylı
Tektonik dağlar
Qırışıq
Vulkanik dağlar
Mətndən və dünyanın fiziki xəritəsindən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Dağlar mənşəyinə görə __ və __ qruplara bölünür. __ dağlar
yer qabığı süxurlarının qırışmasından yaranır. Seysmik fəal-
lığını itirmiş zonalarda __ dağlar formalaşır. Yenidən tek-
tonik proseslərə məruz qalan ərazilərdə __ dağlar yaranır.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Dağın adı Mənşəyi (tektonik, vulkanik)
Yaşı (cavan, qədim)
Materiklər
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya
məmiş ərazilərdə yaranır. Belə
dağlar (
) yenidən tekto-
nik proseslərə məruz qalmışdır.
Faylı dağlar seysmik zonalardan kənarda yerləşən, zəif parçalanmış ərazi-
lərdəki qədim dağlardır. Onlara Kap, Əjdaha, Ural, Appalaç, Skandinaviya,
Böyük Suayrıcı və s. misal ola bilər.
Vulkanik dağlar. Bəzi dağlar vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranır ( ).
Adətən, belə dağlar silsilə yaratmır və konus formasında olur. Nisbi hündür-
lüyünə görə dünyada ən yüksək vulkanik dağ Havay adalarındakı Mauna-Kea
dağıdır (10040 m). Elbrus, Kazbek, Savalan, Etna, Vezuvi, Kamerun, Koto-
Tyan-Şan, Altay, Sayan
b
Adları çəkilən dağları mənşəyinə görə qruplaşdırın.
Qafqaz, Kotopaxi, Alp, Himalay, Etna, Ural, Appalaç, Kazbek, And, Klimancaro,
Pamir, Elbrus, Vezuvi.
Tektonik dağlar ________________________________________________
Vulkanik dağlar ________________________________________________
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Qırışıq-faylı dağlar.
Süxur laylarının
qırılmalar və sıxıl-
malarla qalxıb-
enməsi.
a
1
2
1
2
Faylı dağlar.
Süxur laylarının qı-
rılmalar
üzrə qalxan
hissəsi –
t
,
enən hissəsi –
qra-
ben (2) adlanır.
hors (1)
Qırışıq dağlar.
Süxur laylarının çö-
kən hissəsi –
sinkli-
nal
, qalxan
hissəsi –
antiklinal
(2)
adlanır.
(1)
b
Vulkanik
dağlar.
Belə dağlar
silsilə yaratmır
və konus for-
masında olur.
paxi və s. vulkanların fəaliyyəti nəticə-
sində yaranan dağlardır.
Yaşına görə dağlar
cavan və qə-
dim olur.
Cavan dağlar hündür və kəs-
kin parçalanmış olur. Qırışıq dağlar
cavan dağlardır. Qədim dağlar xarici
qüvvələrin təsiri ilə dağıldığından hün-
dürlükləri az olur və nisbətən zəif
parçalanır. Faylı dağlar qədimdir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Dünyanın
fiziki
xəritəsindən istifadə edərək
onu tamamlayın.
Çap üçün deyil
55
54
20.
DÜZƏNLİKLƏRİN MÜXTƏLİFLİYİ
Qafqaz dağları hər il təqribən 3 mm tektonik qalxmaya məruz qalır. Bu göstəricini
nəzərə alsaq, Qafqaz dağlarının hündürlüyü milyon illər ərzində 10 km-i keçməli idi.
Ancaq illər keçsə də, bu dağların mütləq hündürlüyü demək olar ki, sabit qalır.
· Sizcə, bu hündürlüyün dəyişməməsinin səbəbi nədir?
Yada salın.
Yada salın.
Düzənliklər hündürlüklərinə görə 3 yerə bölünür:
ovalıq, yüksəklik
və
yayla.
Düzənlik
yükdür. Lakin səthin hamarlanması ekzogen qüvvələrin təsirindən baş verir.
Düzənliklər xarici görünüşünə görə müxtəlif olur. Onlar hündürlüklərinə və
mənşəyinə görə fərqlənir.
Mənşəyinə görə düzənliklərin iki tipi olur:
denudasion və akkumulyativ.
De-
nudasion (“çılpaqlaşma”) düzənliklər dağlıq ərazilərdəki süxurların aşınıb-
parçalanıb dağılması və alçaq yerlərə aparılması nəticəsində onların yerində
yaranır. Onlara əsasən qədim kristallik süxurlardan ibarət olan yüksək əra-
zilərdə yaranan yaylalar aiddir. Qərbi Avstraliya, Braziliya, Dekan, Orta Sibir,
Qobi, Kolorado və s. yaylalarını buna misal göstərmək olar. Bəzən denuda-
sion düzənliklərdə şahid dağlar formalaşır. Əhəqqar, Tibesti, Darfur Şimali
Afrikada denudasiya nəticəsində əmələ gəlmiş şahid dağlardır.
Akkumulyativ (“toplanma”) düzənliklər Yer qabığının çökək sahələrində sü-
xurların toplanması və səthin hamarlanması nəticəsində yaranır. Akkumul-
relyef formasının əmələ gəlməsində endogen qüvvələrin rolu bö-
yativ düzənliklər ovalıqlara uyğun gəlir. Onlar eroziya, buzlaq, çay, dəniz mən-
şəli olur.
Dünyanın ən böyük ovalıqları – Amazon, Missisipi, Qərbi Sibir, Xəzərsa-
hili, Turan, La-Plata, Şərqi Çin, Mərkəzi düzənlik, Şərqi Avropa, Kür-Araz və
s. akkumulyativ düzənliklərdir.
Düzənliklərdə seysmik hadisələr nisbətən az olur. Lakin elə düzənliklər də
var ki, onlar fəal seysmik zonalarda yerləşir. Kordilyer dağlarında Meksika
yaylası, Alp-Himalay dağlıq qurşağında Anadolu, İran, Tibet yaylaları, Kür-
Araz ovalığı və İtaliyadakı Padan ovalığı buna misaldır.
Düzənliklər insanların qədimdən ən çox məskunlaşdığı ərazilərdir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin.
doldurun.
Dünyanın fiziki xəritəsindən
istifadə edərək cədvəli
Denudasion
Akkumulyativ
Materiklər
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya
__ süxurların çökdürülməsi nəticəsində yaranır. Aşınma
proseslərinin təsiri ilə süxurların parçalanması, dağıl-
ması və hamarlanması nəticəsində yaranan düzənliklərə
__ deyilir.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR SÖZLÄR
Denudasion düzənlik
Akkumulyativ düzənlik
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Kontur xəritədə verilmiş ərazilərdəki düzənlikləri müəyyən
edin. Onları mənşəyinə görə qruplaşdırıb cədvəli doldurun.
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Düzənliklər
Denudasion
Akkumulyativ
Düzənliklər
Amazon ovalığı Cənubi Amerikada yer-
ləşir. Ovalığın səthi hamardır
və çökmə
süxurlarla örtülüdür. Ərazisi dayaz və
geniş çay dərələrinə malik olması ilə
seçilir. Sıx meşə örtüyünə malikdir.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Braziliya yaylası Cənubi Amerikada
yerləşir. Səthi bərk süxurlardan ibarətdir.
Filiz mənşəli faydalı qazıntılarla zəngindir.
Yayla dərin çay dərələri ilə parçalanmışdır.
Seyrək meşələr və hündür otlar ərazidə əsas
bitki örtüyüdür.
Oxşar əlamətlər Fərqli əlamətlər
Amazon Braziliya Amazon Braziliya
Müzakirə edək:
Düzənlikləri hansı əlamətlərinə görə
fərqləndirmək olar?
Çap üçün deyil