Carl gustav jung
Yüklə 3,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
330 ANALİTİK PSİKOLOJİ den saklar. Genel okur psikolojiyi işte bu tür romanlarda arar; oysa öteki tür romanlardır psikologa meydan okuyan, çünkü ancak odur onlara daha derin bir anlam verebilecek olan. Roman konusunda konuşmaktaysam da, edebiyat sanatının bu belli biçimiyle sınırlanmayan psikolojik bir olguyu ele almış bulunmaktayım. Bunu ozanların yapıtlarında da görüyoruz. Faust dramının birinci ve ikin ci bölümlerini karşılaştırdığımızda da karşımıza çıkıyor. Gretchen’in aşk trajedisi kendi kendini açıklamaktadır; ozanın daha güzel sözlerle anlatmış bulunduğu şeye psikologun ekleyeceği bir şey yok. Öte yandan ikinci bölüm açıklanmak istiyor. Hayalin alabildiğine zenginliği biçim lendiriri güçlerine öylesine yüklenmiş ki, hiçbir şey kendiliğinden belli değil ve her dize okurun açıklama gereksinmesini arttırıyor. Karşıt nokta lardan yola çıkan Faust' un ikinci bölümü edebiyat yapıtları arasındaki ayrılığı gösteriyor. Ayrılığı belirtmek için sanat yaratışı yöntemlerinin birine psikolojik, ötekine vizyoner diyeceğim. Psikolojik yöntem insanın bilinç alanından alınan gereçlerle uğraşır — örneğin yaşam öğütlerini, heyecandan doğan şokları; genel olarak insan yazgısının tutku ve buhran yaşantılarını ele alır— bütün bunlar insanın bilinç yaşamını, özellikle de duygu yaşamını oluşturur. Bu gereçler, ozanca psişik olarak sindirilir, beylik sözlerden şiir yaşantısı düzeyine çıkar, okurun, genellikle kaçındığı, üstünde durmadığı ve ancak tatsız bir tedirginlikle sezdiği şeyi tamamiyle bilincine getirecek, insanın içini ona daha iyi gösteren, onu daha bir derinlere indiren bir ifa deye bürünür. Ozanın işi bilincin içindekileri, sonsuzca yenilenen üzüntü ve sevinciyle insan yaşamının kaçınılmaz yaşantılarını açığa çıkarmak, onlara ışık tutmaktır; psikologa bir şey bırakmaz, ancak Faust’un Gretchen’e niçin tutulduğu, ya da Gretchen’i çocuğunu öldürmesine zor layan şeyin ne olduğunu psikologun açıklamasını bekleriz. Bu konular bütün insanlığı örer, durmadan yenilenir, duruşmaların, ceza hukukunda ki tekdüzeliğin nedeni de budur. Karanlığa bürünmüş değillerdir bunlar, çünkü kendi kendilerini tamamiyle açıklamaktadırlar. Aşk, ortam, aile, suç ile toplum konularını işleyen bir sürü roman, öğretici şiir, lirik, hem trajik hem de komik dram gibi sayısız edebiyat yapıtı vardır bu türde. Belli biçimi ne olursa olsun, psikolojik sanat yapıtı PSİKOLOJİ VE EDEBİYAT 331
gereçlerini hep insan yaşantısının geniş bilinç alanından — buna yaşamın canlı planından da diyebiliriz— alır. Bu türlü sanat yaratışına psikolojik dememin nedeni, eyleminde, hiçbir yerde psikolojik anlaşılırlığı aşmayışıdır. Kapsadığı her şey — yaşantı olsun, bunun sanatla ifadesi olsun— anlaşılır düzeydedir. Akıldışı da olsalar, temel yaşantıların kendi lerinde hiçbir tuhaflık yoktur; tersine, zamanın başlangıcından beri bilinen şeylerdir bunlar: tutku ve kaçınılmaz sonucu; insanın, yazgısının cilvesine boyun eğmesi, güzelliği ve korkunçluğuyla sonsuz doğa vb. Faust’un birinci bölümüyle ikinci bölümü arasındaki derin ayrılık sanat yaratışının psikolojik ile vizyoner yöntemleri arasındaki ayrılığı iyi gösterir. Vizyoner yöntem, psikolojik yöntemin bütün koşullarını tersine çevirir. Sanat ifadesi için gereç’i sağlayan yaşantı alışılmış bir yaşantı değildir artık. Varlığını insan zihninin geri ülkelerinden türeten tuhaf bir şeydir. Bizi insan - öncesi çağlardan ayıran zaman uçurumunu belirten, ışık ile karanlığın karşıt olduğu insanüstü bir dünya uyandıran bir şey. Bu,
ezilmesi tehlikesi yoktur. Yaşantının değeri ve gücü yeğinliğiyle ölçülür. Bu öncesiz derinliklerden yükselir; yabancı, soğuk, çok-yanlı, şeytansı ve acayiptir. Ucu bucağı olmayan kaosun yabancı, gülünç örneğidir. Nietzsche’nin sözlerini kullanırsak bir erimen laesae majestis humarıae olur ve bu, biz insanların değer ve estetik biçim ölçülerini paramparça edi verin İnsan duygusunun kavrayışını ve anlayışını her bakımdan aşan ürkünç ve anlamsız olayların tedirginlik verici görüntüsü, yaşamın önplanının yaşantılarına göre, sanatçının güçlerinden bambaşka şeyler ister. Bunlar, bireye nice güçlü bir şok etkisi yaparsa yapsın, kozmos’u örten perdeyi hiçbir zaman yırtmazlar; insan için olağanın sınırlarını hiçbir zaman aşmazlar, bu yüzden sanatın isteklerine göre biçimleniverir- ler. Ama temel yaşantılar, üstünde düzenli bir dünya resmi olan perdeyi baştan başa yırtar ve vücut bulmamışın ölçülemeyecek uçurumuna bir göz atmaya bırakırlar. Bu başka dünyaların bir görüntüsü müdür, ruhun gölgelenmesi midir, insan çağından önceki şeylerin başlangıcı mıdır, yoksa geleceğin daha doğmamış soyları mı? Bunların biridir diye meyeceğimiz gibi, hiçbiridir de diyemeyiz. 332 ANALİTİK PSİKOLOJİ Biçim vermek—bir daha, yeniden— Sonsuz ruhun sonsuz eğlencesi. Bu gibi bir görüntüyü Dante’nin Hermaslı Çoban’ında; Faust’un ikinci bölümünde, Nietzsche’nin Diyonizos coşkusunda, Wagner’in Nibelungenring’inde, Spitteler’in Olympischer Frühling'mdc, William Blake’in şiirlerinde, rahip Francesco Colonna’nın lpnerotomachia'sında, Jacob Boehm’ün filozofça ve şairce kekelemelerinde görebiliriz. Daha sınırlı ve belirli bir biçimde temel yaşamdır Rider Haggard’a roman serisinde sağladığı gereçle S h e 'yi yazdırıyor; Benoît özellikle
bu— Goetz Das Reich ohne Raum'da, Barlach Der tote Tag’da hep ondan yararlanmaktadır. Bu liste daha alabildiğine uzatılabilir. Sanat yaratışının psikolojik yöntemiyle uğraşırken, gereçlerin neler olduğunu, ya da bunların ne anlatmak istediklerini kendimize sormamız gerekmez. Ama vizyoner yaratış yöntemine geldiğimiz zaman, bu sorunu çözmemiz gerekir. Şaşırırız, nasıl davranacağımızı bilemeyiz, uyarılmış oluruz, hatta çekiniriz — anımsadığımız, günlük insan yaşayışı değil, düşlerimiz, gece korkularımız, arasıra kuşkuyla sezdiğimiz zihnimizin karanlık köşeleridir. Okuyucuların çoğu bu tür yazıyı benimsemez — olağan bir merak uyandırtyorsa başka— hattâ edebiyat eleştirmeni bile bunun karşısında ne yapacağını şaşırır. Dante ile Wagner’deyse, mitolo jik olaylarla örtülmüştür, öyle ki tarih ile mitoloji zaman zaman bu ozan ların işlemiş oldukları gereçler olarak görülür. Ama harekete getiren güç ile daha derin anlam bunların hiçbirinde yoktur. Çünkü ikisi de vizyoner yaşantının içinde bulunmaktadır. Rider Haggard’ın sadece hayali hikâye ler yaratan biri olduğunun ileri sürülmesi genellikle doğru görülebilir. Ama, yine de hikâye onun için her şeyden önce anlamlı gereç’e ifade verme aracıdır. Hikâye, içindekileri ne kadar aşıyor gibi görünürse görün sün, içindekiler hikâyeden daha önemlidir, Vizyoner yaratışta gereç kaynaklarının karanlığı pek tuhaftır, bu psikolojik yaratış yöntemindekinin tam tersidir. Bu karanlığın bile bile yapılmadığını da güvenle söyleyemeyiz. Tabii, Freud psikolojisinin de
Yüklə 3,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|