Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
242 «XIX ƏSR AZƏRBAYCAN POEMALARINDA EPİK RİCƏTLƏR» KİTABI HAQQINDA Tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızda indiyədək xam torpaqlar kimi toxunulmaz qalan, lakin araşdırılmasına xüsusi ehtiyac duyulan, öz aktuallığını itirməyən problemlərdən biri də bədii ədəbiyyatda, poeziyada, xüsusilə poemalarda lirik ricət məsələsidir. Bu mənada gənc tədqiqatçı Samirə Mərdanovanın ön söz yazdığımız bu monoqrafiyası həmin boşluğu doldurmaq üçün, özünün yüksək elmi-nəzəri səviyyəsi ilə seçilən bir əsər kimi müasir elmi-nəzəri fikrin təqdir edəcəyi bir şəkildə yazılaraq lirik ricət məsələsinin bütün komponentləri və inkişaf tarixinin, demək olar ki, bütün məsələlərinin sistemli, ardıcıl şəkildə izlənilməsi və müəyyən elmi ümumiləş- dirmələr, məntiqi qənaət və nəticələr çıxarılması nöqteyi-nəzərindən də bizə gözəl təsir bağışladı. Monoqrafiya mövzu və problematikanın tələblə- rindən, təbii, obyektiv məzmun və mündəricəsindən irəli gələn, onunla şərtlənən bir planda işlənilmiş, böl- mələr və fəsillər arasında möhkəm və qırılmaz bir vəhdət yaratmışdır. Əsər üç əsas fəslə və hər fəslin daxilində müəyyən başlıqlara ayrılmışdır. Əsərin «Azərbaycan poeziyasında lirik ricət ənənəsi» adlanan I fəslində problemin ədəbiyyatımızın ən qədim dövrlərindən başlayaraq çağdaş günlərə qədər – Xaqani, Nizami S.Vurğun, M.Müşfiq, B.Vahabzadə və başqalarına qədər keçdiyi yola ümumi bir nəzər 243 salınmış və müxtəlif mərhələlərdə onun kəsb etdiyi məna və əhəmiyyətindən söhbət açılmış, ümumiləş- dirmələr aparılmışdır. Həm də bu zaman problemin işlənmə tarixindən faktlar əsasında, müxtəlif alimlərin söylədikləri fikir və mülahizələrə əsaslanaraq müm- kün qədər daha dərinlərə getməyə və elmi-nəzəri polemika və mübahisələrə əsaslanmağa səy edilmiş- dir. Bu fəsildə Xaqani Şirvaninin «Töhvətül - İraqeyn» və Nizami Gəncəvinin «Xəmsə»yə daxil olan poemalarında lirik ricət məsələsi əsil zərgər dəqiqliyi ilə tədqiq edilir. Lirik ricətlərin iri həcmli mənzum roman səciyyəsi daşıyan böyük epik əsərlərdə oynadığı rol, daşıdığı məna və funksiya aydınlaşdırılır; «haşiyə hissələrdə şairin təsvir etdiyi hadisələrdə qəhrəmanların vəziyyəti, psixoloji anları, onların ruhi, mənəvi halları və s. son dərəcə poetik bir gözəllik, bədii sözün ecazları, həyatdan alınmış ibrətamiz məsəllər, təbii bənzətmələrlə ifadə olunur» (H.Araslı). Tədqiqatçı lirik ricət kimi son dərəcə emosional, zərif və incə hisslərin verilməsini izləyərkən çox doğru olaraq şairanə lirizmə əsil şairanəliklə, bir qədər heyranlıqla olsa da, gözəl, incə və həssas bir duyumla, poetik sözün hüsnünə xələl gətirmədən, onun özünə layiq bir tərzdə şərhlər, izahlar verir, fikir və mülahizələr üçün S.Mərdanova çox doğru olaraq, belə hesab edir ki, böyük şairlərdə epikliklə liriklik hökmən qırılmaz vəhdət təşkil edir. Belə əsərlərdə tarixə, insanlara, hadisələrə, epik lövhələrə şahanə bir baxış, yəni bütün kainatın, təbiətin, obyektiv aləmin 244 obyektiv təsviri kimi, mətn daxili məqamlarda insanların iç dünyasının təsvirində daha dərin, daha böyük filosofa, daha böyük psixoloqa çevrilər. İnsanın nəbzini tutub onun ani ürək döyüntülərində məxfi, sirli-soraqlı bir aləmin açarını asanlıqla taparaq onun səhhət və mərəz diaqnozunu dəqiq müəyyən edə bilir. Buradan belə məlum olur ki, epik səpgili fikirlər lirik-emosional biçimli təsvirlərlə vəhdət təşkil edəndə həqiqi obraz, həqiqi tip, həqiqi insan xarakteri yaratmış olur. Çünki xarakterin özü də ümumiliklə fərdiliyin, zahirlə batinin vəhdətindən başqa bir şey deyildir. Poemalarda lirik ricətlər, müəyyən xüsusiləş- mələr, əsərin süjet və kompozisiyasına daxil edilən pritçalar, əxlaqi – nəsihətamiz parçalar olmayanda zahirən gözəl bir binanı xatırladır ki, onun ahəngdar görünüşündə yalnız karkaslar mövcuddur. Bəs arakəsmələr, müxtəlif bəzək işləri, ornament və naxışlar harada qaldı? Əlbəttə, bütün bunların hamısı müəyyən bir əndazə daxilində həyata keçirilməlidir: çünki ziyadəlik heç vaxt müsbət səmərə verə bilməz. Deməli, lirik ricət əsərin mətnində tamamilə arzu olunan bir poetik keyfiyyətdir. Məsələn, S.Vurğunun «Yanğın» adlı həcmcə elə də böyük olmayan bir şeirində adama elə gəlir ki, burada lirik ricətə nə ehtiyac ola bilərdi. Ancaq şeirin formalaşmasına, məna və mahiyyətinə daha dərindən vardıqca tamamilə aydın olur ki, ricət yerinə düşmüşdür, çünki şair burada hökmən öz münasibətini, bəlkə də, müdaxiləsini göstərməli idi. Ona görə də tədqiqatçı bu məsələyə dair belə bir sual qoyur: lirik şeirlərdə ricət 245 ola bilərmi? Poemalarda olan lirik ricətlər lirik şeirlərdir. Ayrılıqda götürsək, lirik ricətlərlə lirik şeirlər arasında ciddi fərq qoymaq olmur. Lakin lirik şeirlər ricət deyil, lirik şeirlər öz-özlüyündə müstəqil şeirlərdir. Lirik ricətlər isə müstəqil şeirlər deyil, onlar epik mətn fonunda özünü göstərən ayrılmalardır. Belə bir sual da meydana çıxır: müəyyən süjeti olan lirik şeirlərdə lirik ricətlər ola bilərmi? S.Mərdanova tamamilə məntiqi və birmənalı olaraq hər iki suala böyük şairin şeirlərindən gətirdiyi nümunələrlə cavab verir. «Yanğın» şeirində böyük şair təsvir etdiyi dəhşətli səhnələrə, tükürpədici löv- hələrə, təsvirlərə müdaxiləsiz keçə bilmir, bu, müm- kün də deyil, çünki bu dəhşətlər adamı elə sarsıdır ki, təsvirlə məzmunu oxucuya təqdim etməklə iş qurtara bilməz: Gözəllər dolmamış hüsnə, camala, Yanır od içində min incə pəri. Bəlkə də, yetməyib bəşər kamala, Bəlkə də, görməyir bu dəhşətləri. Buludlar qan qusur, göylər sağırdır. Bir anlıq zülmətdə sönür min çıraq. Mən indi bildim ki, xeyli ağırdır Dünyanı düşünən bir şair olmaq. İkinci sualın cavabı isə yenə həmin şairin «Körpünün həsrəti» adlı süjetli şeirində tam dolğunlu- ğu ilə verilmişdir. Körpünün həsrəti problemi torpaq, vətən, bir- birindən ayrı düşmüş dilbir, qanbir, canbir Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|