Cho'yan ishlab chiqarish haqida malumot

Cho‘yan va po‘lat ishlab chiqarishda atrof-muhit muhofazasi. Cho‘yan olish va uni qayta ishlovdan o‘tkazib, po‘lat olish murakkab jarayonlardan iborat va atrof-muhitning chang, qurum, zaharli gazlar, shlaklar, oqova suvlar bilan ifloslanishiga olib keladi. Shuning uchun rudalardan temir va po‘latni to‘g‘ridan-to‘g‘ri olish usullarini ishlab chiqish ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu jarayonlarda qaytaruvchi sifatida koksdan foydalanilmaydi, uning o‘rniga vodorod va tabiiy gaz kabilar ishlatiladi.
Rudalardan olinadigan g‘ovak temir juda toza bo‘lib (uglerod va boshqa qo‘shimchalar tutmaydi), marten va elektr pechlarida po‘lat va kukunsimon po‘lat olishda keng qo‘llanilmoqda.
Temir rudalaridan kokssiz temir olish usuli qora metallurgiyada yangi chiqindisiz texnologiyalar qo‘llashga misol bo‘ladi. Bunda sezilarli darajada suv sarfi va oqova suvlar miqdori ham da qattiq chiqindilar va atmosferaga chiqariladigan gazlar
miqdori ham kamayadi.

Quymakorlik asoslari
Suyuq metallni shakli xomaki yoki detalga o’xshagan maxsus qolipga quyib fasonli (shakldor) xomakilarni yoki detallarni olish bilan shug’ullanadigan soha quymakorlik deyiladi. Qotgandan keyin metall qolip shaklini saqlab qoladi. Olingan xomaki quyma deyiladi. Quymakorlik –bu quyma shaklini takrorlaydigan qolipni tayorlab, unga suyultirilgan metalni quyib, qolipni ajratib quyma olish jarayoni. Metallni kristallanish va qotish jarayonida quymalarning mexanik va ekspluatatsion (ishlatish jarayondagi) hossalar shakllanadi. Quyish yoli bilan massasi , bir necha grammdan 300 tonnagacha, uzunligi bir necha sm dan 20 m gacha devor qalinligi 0,5 – 500 mm gacha xilma-xil quymalar olish mumkin. Masalan silindr bloklarini, porshenlarni, tirsakli vallarni, reduktor qutilari va qopqoqlarni, tishli g’ildiraklarni, dastgoh staninalarini, prokat stanlarning staninalarni, turbina kurraklarini. §1. Quymakorlik haqida asosiy tushunchalar 3 Quymalarni olish texnologiyasi bo’yicha bir nechta usullar mavjud: qumli qoliplarda, metall qoliplarda, qobiqli qoliplar yordamida, eruvchan modellar yordamida, bosim ostida, markazdan qochma usuli yordamida quymalarni olish Qaysi usulni qo’llash quymalar soniga, quyma sirtlariga va aniqligiga qo’yiladigan talablarga, iqtisodiy Quymalarni olish uchun qora metallarning qotishmalari: kul rang cho’yan, bolg’alanuvchan cho’yan va boshqa cho’yanlar; uglerodli va legirlangan po’latlar, rangli metallar qotishmalari: mis qotishmalari (bronza va latunlar), rux, alyuminiy va magniy qotishmalari; yuqori temperaturada eriydigan metall qotishmalari: titan, molibden, volfram va boshqalar. §2. Quyma matеriallariga qo’yiladigan talablar Quyma qotishmalar yuqori quymakorlik xossalarga ega bo’lishi ketak, ya’ni yuqori oquvchanlikka, kam kirishuvchanlikka, mayda donali struktura xosil kila olish va boshqalar. 5 kam kirishuvchanlik yuqori oquvchanlik mayda donali bir tеkis struktura hosil qilish mеtall hajmini va o’lchamlarini kichrayishi chōyanlar 0,9-1,3%; pōlatlar -2,0…2,5%; alyuminiy 1,7…2,0% Yuqori oquvchan - chōyan, alyuminiykrеmniy, krеmniyli latun qotishmalari. Ōrta oquvchan - pōlat, oq chōyan, alyuminiy-mis va alyuminiy- magniy qotishmalarI mеtall tеz qotishi va sovishi kеrak - metall sovitkichlar (plastinalar) yoki suyuk metallga krеmniy, magniy, natriy kukunlari qōshiladi. Kirishish miqdoriga qotishmaning tarkibi, temperaturasi, qolipda qotish tezligiga, quymaning va qolipning tuzilishi. Masalan, kul rang cho’yanning tarkibida uglerod va kremniy ko’p bo’lsa kirishuvchanlik kamayadi. Qotishma tez sovitilsa kirishish kuchaydi. 6 §3. Qumli qoliplarda quyma olish jarayoni Quymani tayorlash texnologiyasi Qoliplar aralashmasiga quyidagilar kiradi: kvarts qumi, gil va tegishli xossalarga erishish uchun qo’shiladigan materiallar (grafit, yog’och qipig’I, mazut, moy, komir kukuni) suv. Sterjenlar tayyorlash uchun suv o’rniga suyuq shisha qo’shladi Qolip aralashmasi o’tga chidamli, yetarli darajada mustahkam, gaz o’tkazuvchan, plastikli, qayishqoqli, arzon bo’lishi kerak Model komplekti: а - model, b - sterjen qutisi, c - quyish sistemasi modellarining elementlari, d – opokalar. 8 Ikki opokada qolip tayyorlash kеtma-kеtligi §4. Quymakorlikda ishlatiladigan pechlar va qurilmalar Chōyanni eritish uchun domna pechiga ōxshagan vagranka dеb nomlanadigan pеch ishlatiladi. Vagrankada chōyan koks yordamida eritiladi. Chōyanni zararli qōshimchalardan tozalash uchun vagrankaga flyus ham qōshiladi. Vagranka pеchi domna pеchiga ōxshasa ham, unda chōyan faqat qayta eritiladi. Pōlatlarni va rangli kotishmalarni suyultirish uchun kichik konvеrtorlar, martеn pеchlar, elеktr pеchlar ishlatiladi. 10 Ko’plab ishlab chiqarishda qolip aralashmasi maxsus mashinalarda uchta usulda zichlanadi: a) tepadan presslash usuli; б) sakratish usuli; в) aralashmani otib qolipni toldirish usuli. Qolip aralashmalarning zichlas