Coğrafiya 8

§39. Təbii zonalar
həmişəyaşıl rütubətli meşələr yaranır.
Subekvatorial enliklərdə rütubətli yay dövründə təbiət canlanır, seyrək bitən ağaclar
yaşıllaşır, sıx ot örtüyü əmələ gəlir. Şimal yarımkürəsində qışın quraq dövründə otlar
quruyur, ağacların bir qismi yarpağını tökür. Bura savanna və seyrək meşələr
zonasıdır. Burada bitən ağac növlərinə baobab, akasiya,
 
Savanna
müxtəlif palma növləri, butulka ağacı aiddir. Onlar çoxsaylı kollar və otlarla birlikdə
bitir. Savannalar və seyrək meşələrin heyvan növlərinə Afrikada fil, kərgədan, zürafə,
camış, antilop, şir, zebr, meymun aiddir. Cənubi Amerikada puma, canavar, vəhşi
donuz (pekar) yaşayır. Savannalar Cənubi Amerikanın yaylaları, Afrikanın mərkəzi
(40%), Avstraliyanın şimal və şərq hissələrində geniş ərazi tutur. Hər üç materikdə
dəvəquşu yaşayır. Avstraliya üçün evkalipt ağacı və kisəli heyvanlar səciyyəvidir.
Ekvatorial enliklərdə rütubətli ekvatorial meşələr əmələ gəlir. Buranın sıx bitki
örtüyü zəngin və müxtəlif növ heyvanat aləminin yaranmasına imkan verir.
Ekvatorial meşələrdə çörək ağacı, palma, banan, qırmızı ağac, heveya (kauçuk) ağacı
bitir. Ağaclara sarmaşan lianalar meşələri keçilməz edir. Amazon ovalığında
hündürlüyü 80 metrə çatan seyba ağacı bitir. Onlar ən yüksək yaruslara qalxır.
Bitkilər bir neçə mərtəbədən ibarətdir. Yer səthi isə bataqlıq olduğuna görə
heyvanların çox hissəsi ağaclarda yaşayır. Ən iri heyvanlara fil, kərgədan, meymun
növləri aiddir. Su hövzələrində timsah, ilan, həşəratlar yaşayır. Cənubi Amerika
meşələrində yaquar, opossum, ən böyük gəmirici olan kapibarı (50 kq), quşlardan
ən kiçik quş olan kolibri, tutuquşu, tukan məskən salır. Materikdə uzunluğu 10 metrə
çatan anakonda ilanı, timsah və piranya balığı yaşayır.
Azərbaycanın düzənlik ərazilərində isti, quru iqlim şəraitində yarımsəhra və quru çöl
bitkiləri bitir. Lənkəran ovalığında rütubətli həmişəyaşıl subtropik meşələr yaranır.
Böyük və Kiçik Qafqazın yamaclarında 500-600 m-dən

---

Biosfer

---

§39. Təbii zonalar
2000 m-ə qədər hündürlükdə enliyarpaqlı ağaclar bitir. Meşələr palıd, fıstıq, vələs
ağaclarından ibarətdir.
Lənkəran ovalığında və Talış dağlarının ətəklərində şabalıdyarpaq palıd və
dəmirağacı bitir. Onlar Azərbaycan üçün endemik bitkilərdir, yəni təbii halda
yalnız bu ərazilərdə bitir. Bu qrupa aid olan ağac növlərinə Ceyrançöldə bitən Eldar
şamı, Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq yamaclarında rast gəlinən qaraçöhrə də
aiddir.
Kür çayının sahilləri boyu əmələ gələn meşə zolağına tuğay meşələri deyilir.
Düzənlik meşələri Lənkəran ovalığı, Samur-Dəvəçi ovalığı və Qanıx-Əyriçayda da
yayılır. Ölkədə meşələrin az bir hissəsi iynəyarpaqlı ağaclardan ibarətdir. Onlara
Eldar şamı, qaraçöhrə, qarmaqvari şam, ardıc ağacları aiddir.
Azərbaycanda heyvanat aləminin yayılması relyef şəraitindən, bitki örtüyündən və
su obyektlərinin yerləşməsindən asılıdır. Yarımsəhra ərazilərində quraqlığa
uyğunlaşan sürünənlər, gəmiricilər, dovşan, tülkü yaşayır. Su hövzələrinin
sahillərində su quşları (ördək, qaz, qu quşu), çöl donuzu, qamışlıq pişiyi məskən
salır. Meşələr heyvanat aləmi ilə daha zəngindir. Bu ərazilərdə maral, qonur ayı, dağ
keçisi, dələ, bəbir, müxtəlif quşlar yaşayır.
Nə öyrəndik
Mövzuya aid suallar
Xəritə üzərində iş
Ev tapşırığı
Arktika və Antarktidada .... .... zonası əmələ gəlir. Antarktidada yayda buzdan
azad olan sahələr .... adlanır. Tundra və meşə-tundra təbii zonaları .... və .... ....
materiklərinin şimalında yayılır. Mülayim enliklərdə .... və .... meşələr geniş sahə
tutur. Tropik səhralar .... .... məhrumdur, .... gecə həyatı sürür.
1.  Təbii zonaların ayrılması zamanı hansı amillər əsas kimi götürülür?
2.  Əsas və keçid təbii zonaları hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir?
3.  Materiklərdə hansı təbii zonalar geniş ərazi tutur? Sahilboyu və daxili
rayonlarda onların yerləşməsində hansı fərqlər vardır?
“Coğrafi qurşaqlar və təbii zonalar”ın xəritəsindən istifadə edərək materiklərdə
əmələ gələn təbii zonaların adlarına, yayıldığı ərazilərə uyğun cədvəl hazırlayın.
Yaşadığınız ərazidə hansı təbii zona olduğunu müəyyən edin. Onun coğrafi

---

səciyyəsini hazırlayın.

---

Biosfer

---

§40. Ümumiləşdirici tapşırıqlar
§40. Ümumiləşdirici tapşırıqlar. “Coğrafi qurşaqlar 
                                                     və təbii zonalar” 
                                                        xəritəsi üzərində
iş
1. Şimal tropikindən Şimal qütb dairəsinə qədər mövcud olan təbii zonaların
adlarını seçib yazın.
2. Avstraliyada təbii zonaların adlarını şərti işarələrə uyğun yazın.
3. Təbii zonaların formalaşması və okean cərəyanlarının sahillərə təsiri
arasındakı əlaqəni cədvəldə göstərin:
Cərəyanın
növü
Adı Təbii
zona
Yayıldığı
ərazi
Adı Təbii
zona
Yayıldığı
ərazi
İsti cərəyan
 
 
 
 
 
 
Soyuq cərəyan  
 
 
 
 
 
4. Bir neçə coğrafi qurşaqda formalaşan təbii zonaların adlarını müəyyən
edin.
5. Azərbaycanın düzənlik ərazilərində yayılan təbii zonaların adlarını
müəyyən edin.
6. Subtropik qurşaqda qərbdən şərqə doğru ayrılan təbii zonaların adlarını
müəyyən edin.
7. Şərti işarələrdən istifadə edərək Şimali Amerikada əmələ gələn təbii
zonaların adlarını kontur xəritəyə köçürün.

---