D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

gu
n kutubxonaga borasan? 
Sen bugun kutubxona
ga
 borasan? 
Sen bugun kutubxonaga bora
sa
n?
Demak, IK – 3 so‘roqni ifodalovchi elementlarsiz shakllangan so‘roq gaplar 
uchun va “vergul intonatsiyasi” uchun xos bo‘lib, eski qoidaga, ya’ni mazmun 
tugallanmadi – ovoz tepaga, mazmun tugallandi – ovoz pastga qoidasiga amal qiladi
1
. 
Haqiqatan, so‘roq gaplar ham, nutqning “vergulgacha” bo‘lgan bo‘lagi ham (bular IK 
– 3) javobni yoki nutqning davomini talab qiladi, “mazmun tugallanmagan”. Nuqta 
(IK – 1) esa mazmun (axborot) uzatishning muayyan qismi tugaganligi haqida 
ma’lumot beradi. 
Frazaning birinchi unlisida melodika ko‘tariladi va u birinchi so‘zning 
urg‘udan keyingi bo‘g‘inida ham davom etadi. Bunda melodik maksimum hosil 
bo‘ladi. Ikkinchi bo‘g‘indan boshlab melodikaning keskin pasayishi kuzatiladi va 
melodik minimumni hosil qiluvchi keyingi bo‘g‘ingacha davom etadi. 
L.V.Bondarkoning fikricha, agar fraza urg‘usi ostida turgan so‘z urg‘uli unlisining 
chastotasi keskin ko‘tariladigan bo‘lsa, bu holatda so‘roq intonatsiyasi vujudga 
keladi
2
. 
Agar frazaning urg‘uli unlisida melodikaning ko‘tarilib pasayuvchi harakati 
kuzatilsa, bunda fraza muayyan emotsional bo‘yoqqa, asosan, ijobiy bo‘yoqqa ega 
bo‘ladi va fraza oxirida melodika darak yoki so‘roq intonatsiyasida bo‘lgani kabi 
pasayib, tugallangan hisoblanadi. Agar bunday pasayish bo‘lmasa, fraza 
tugallanmagan bo‘lib, uni davom ettirish mumkin. Bu holatda frazaning 
boshlanishida urg‘uli unlining balandligi maksimal chastotaga yaqin bo‘ladi, 
tugallanishi esa melodikaning ko‘rib chiqilgan tiplaridan tamoman farq qiladi, ya’ni 
1
Панов М.В. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Высшая школа, 1979. –с.86.
2
Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Ўша асар, 120-б. 

---

78 
melodik cho‘qqi urg‘uli bo‘g‘indan keyingi unliga to‘g‘ri keladi. Urg‘uli unli esa 
ko‘tariluvchi melodika bilan xarakterlanadi. 
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, nutq jarayonida gapning leksik-
grammatik strukturasini o‘zgartirmagan holda, faqat intonatsion vositalar yordamida 
gap mazmunini o‘zgartirish mumkin. Muayyan bir shakl orqali ifodalangan gaplar bir 
o‘rinda oddiy xabar mazmunini, ikkinchi o‘rinda hayrat, uchinchi o‘rinda so‘roq, 
yana bir o‘rinda belgining inkori ma’nolarini anglatishi bilan shakl va mazmun 
o‘rtasidagi nomuvofiqlikni yuzaga keltiradi. Demak, gap mazmunining tushunilishida 
intonatsiya muhim ahamiyat kasb etadi. 
Urg‘usi turg‘un bo‘lgan tillarda, xususan, o‘zbek tilida urg‘u, asosan, so‘zning 
oxirgi bo‘g‘iniga tushadi. Bunday holatda urg‘usiz unlilar urg‘u oldi pozitsiyasiga 
ega bo‘ladi va intonatsion markazning o‘rni ham turg‘unlik kasb etadi. Bu esa, 
tabiiyki, intonatsion konturlarning o‘ziga xosligini, betakrorligini ta’minlaydi. 
Shunga qaramay, o‘zbek tilida shunday birliklar borki, ular o‘ziga urg‘u olmaydi. 
Shu o‘rinda e’tirof etish kerakki, o‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining intonatsion 
xususiyatlari keng monografik planda tadqiq ob’ekti bo‘lgan emas. Bu masalaga 
o‘zbek tilining ayrim muammolarini, xususan, so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini, 
gapning kommunikativ aspektini yoritish jarayonida yo‘l-yo‘lakay e’tibor qaratilgan. 
Bu esa ushbu masala o‘zbek tilshunosligida o‘z yechimini kutayotgan yana bir 
dolzarb muammolardan biri ekanligini ko‘rsatadi. 
O‘zbek so‘zlashuv nutqini o‘rganish jarayonida B.O‘rinboev so‘zlashuv 
nutqining intonatsion xususiyatlariga e’tibor qaratadi. Uning ta’kidlashicha, 
so‘zlashuv nutqi og‘zaki nutq bo‘lganligi uchun unda intonatsiya muhim rol 
o‘ynaydi. So‘zlashuv nutqi uchun bir tekis ritmik-intonatsion oqim xarakterli emas. 
So‘zlashuv nutqi intonatsion nuqtai nazardan «chopayotgan», «sakrayotgan» kabi 
tuyuladi. Uning bunday stixiyaliligi, intonatsion shakllanmaganligi nutqning 
tabiiyligini ko‘rsatuvchi omildir. Shuning uchun gapning ko‘zlangan maqsadga ko‘ra, 
emotsionallikka, modallikka ko‘ra turlari ko‘p jihatdan intonatsion farqlarga qarab 
belgilanadi. 
B.O‘rinboev intonatsiyaning quyidagi turlarini ajratadi: 
1. Grammatik yoki sintaktik-sintagmatik intonatsiya. Bu, odatda, sintaktik 
bo‘linishning, mazmunning boshqaligini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Bu xil 
intonatsiya gaplarni sintaktik bo‘laklarga ajratishda va so‘z tarkibida aniq ko‘rinadi. 
Masalan: