218
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
“Basiani” adlanırdı (5, 263). B.Budaqov və Q.Qeybullayev indi-
ki Ermənistanın qərbində, Türkiyə ilə həmsərhəd bölgədə yaşamış
türkdilli tayfanın yunan və erməni mənbələrində Pasian və Basion
kimi qeyd olunduğunu yazır. Bu tayfanın adını orada ilk dəfə e.ə.
V əsr yunan müəllifi Ksenefont çəkmişdir. Pasianlar e.ə. VII əsrdə
saklarla gəlmişlər. Bu fikri Ksenefontun pasianların skiflərlə (yəni
saklarla) yanaşı yaşaması haqqında məlumat da təsdiqləyir.
Müəllif yazır ki, Arpasos (Qərbi Arpaçay) çayından 20 fərsəng
aralıda düzəndə skiflərin ölkəsi yerləşir. Bir fikrə görə pasianlar indi
Türkiyəyə məxsus olan Qars, Qarıqamış, Kaqızman və Sürməli əra-
zilərində yaşayırdılar. Məhz bu tayfanın adı ilə Araz çayının yuxarı
axını antik müəlliflərin əsərlərində Pasis (yunanca Fasis) adlanırdı.
V əsr müəllifi Favst Buzand “B asion mahalı “ ifadəsini işlətmişdir
(12, 79).
“Kitab”da adı çəkilən Pasinik toponimi, çox güman ki, mən-
bələrdə Pasion və Basian kimi qeyd olunan türkdilli tayfa adı ilə
bağlı yaranmışdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. I c., Bakı, 2007.
2. B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlə-
rin izahlı lüğəti. Bakı, 1998.
3. B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Gürcüstanda türk mənşəli toponimlərin izahlı
lüğəti. Bakı, 2002.
4. B.Xəlilov. Türkologiyaya giriş. Bakı, 2006.
5. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988.
6. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, 2004.
7. Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud və Qərb ləhcəsi. Bakı, 2002.
8. M.Adilov. “KDQ”da işlənmiş bəzi söz və ifadələrin təfsirinə dair” Türk
dillərinin quruluşu və tarixi. Bakı, 1983.
9. M.Çobanov, M.Çobanlı. Dədə Qorqud dünyasına səyahətdən parçalar.
Bakı, 1998.
10. M.Ergin. Dede Korkut kitabı. İstanbul, 1964.
219
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
11. M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cıld, Bakı, 2006.
12. N.Məmmədov. Azərbaycanın yer adları. Bakı, 1993.
13. Səbahəddin Eloğlu. Zəngəzur hadisələri. Bakı, 1992.
Р е з ю м е
Айнура Алиева
Место топонимов использованные в эпосе «Книга-маего Деда
Коркуда» в современных тюркских языках
«Книга-мoего Деда Коркуда» ценный памятник в изучении истории
дрености Азербайджанского народа. «Книга» доказывает что Азербайджан
является главном местом проживания Огузской аристократии. В «Книге»
большинство имен местностей относятся территории Азербайджана и
Восточной Анаdоlии .
S u m m a r y
Aynura Aliyeva
The plase of toponyms which used in the epos
”Kitabi-Dede Korkud” in the contemporary turkic languages
”Kitabi-Dede Korkud” is the valuable monument in studying of Azerbaijan
nation`s history. “Kitab” proves that Azerbaijan is a main places of the Oghuz
noblemen. İn “Kitab” there are most of the places name concern Azerbaijan and
Eastern Anadoly`s territory.
220
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Yaqut Əliyeva,
ADPU-nun Ümumi dilçilik ixtisası üzrə magistri
BİLƏSUVAR RAYONUNUN BƏZİ ETNONİM
MƏNŞƏLİ OYKONİMLƏRİ HAQQINDA
Biləsuvar rayonunun oykonimləri tam şəkildə tədqiqata cəlb
olunmamışdır. Rayon ərazisindəki oykonimlərin hərtərəfli tədqiqatı-
na ehtiyac vardır. Tayfa, qəbilə adları əsasında yaranmış toponimlər
onomastikada etnotoponim adlanır. Bu toponimlər xalqımızın qədim
tarixi ilə bağlıdır. Tayfa və nəsil adları vasitəsilə formalaşan adlar
tarixi baxımdan daha qədim hesab edilir. Toponimlərdə xalqın ta-
rixinə, keçmişinə, məişətinə, adətinə aid sirlər, həmçinin qədim dil
quruluşunun, türk mənşəli tayfa birliklərinin izləri yaşayır.
Bildiyimiz kimi, tarixən Azərbaycan ərazisinə müxtəlif dövr-
lərdə bir sıra türk xalqları köç etmiş və burada məskən salmışlar.
Müxtəlif dövrlərdə buraya oğuz, qıpçaq, səlcuq, bulqar və s. mənşəli
türk tayfaları gəlmişlər. Türk köklü əhalinin bir qismi də Azərbayca-
nın qədim diyarlarından olan Biləsuvar rayonu ərazisində məskun-
laşmışlar. Bunu Biləsuvar adında yaşayan bulqarların və suvarların
tarixindən də görmək mümkündür. Biləsuvar rayonu ərazisində məs-
kunlaşan etnoslara bəydili, cürəli, xırmandalı və s. kimi tayfaları mi-
sal göstərmək olar.
Xırmandalı oykonimi. “Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklope-
dik lüğəti”ndə Xırmandalı oykonimi haqqında belə yazılıb: “Bilə-
suvar rayonunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd. Muğan düzündədir. Yaşa-
yış məntəqəsinin adı türkdilli xırmandalı tayfasının adı ilə bağlıdır.
Mənbələrdə harmandalu/xarmandalu/xərbəndəlu/xudabəndəlu kimi
qeydə alınan xırmandalıların adı bayat tayfasının tərkibində çəki-
lir və Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynadıqları
göstərilir. Bu tayfanın adına İran və İraq toponimiyasında da rast
221
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
gəlmək mümkündür. Qubalı Fətəli xan dövründə (1758-1789) xır-
mandalıların bir hissəsi Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil əyalətindən
köçüb Quba xanlığının Müşkür və Şabran mahallarına gəlmişlər.
Füzuli rayonundakı Mandılı oykonimi də Xırmandalı adının təhrif
olunmuş formasıdır” (2. 247 ). Qeyd etdiyimiz kimi, Xırmandalı to-
ponimin arealları İran və İraq ərazisində olduğu kimi, respublikamı-
zın bəzi başqa rayonlarında da vardır. Məsələn, Masallı rayonunda
eyniadlı kənd və Füzuli rayonunda, Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq
qurtaracağında zirvə. Bu oronim də eyniadlı tayfanın adını daşıyır.
Bir mənbədə də qeyd olunur ki, vaxtilə Kür çayının bir qolu olan
Aquşa çayı bir neçə qola parçalanmışdır. Yerli əhali bu hidroqrafik
proseslərin əmələ gətirdiyi obyektlərə ad vermişlər. Aquşa çayının
bir qolu da Xırmandalı adlanır. Bu çay Kür-Araz ovalığından-Salyan
rayonu ərazisindən axır. Görünür, etnos kimi bəhs etdiyimiz xırman-
dalı tayfasının bu ərazilərdə də izləri vardır (6. 187). Mirzəyev M.,
Ağayev Ş. “Masallı toponimləri” kitabında yazırlar ki, “Xırmandalı
toponiminin “xırman” və “dalı” sözlərindən yaranması ehtimalı var-
dır. Xırman fars sözüdür. Dəni sünbüldən ayırmaq əməliyyatına və
taxılı döymək, təmizləmək, qurutmaq üçün qabaqcadan hazırlanmış
dairəvi düz yerə xırman deyilir. Fikrimizcə, Xırmandalı toponimi
Harmandalu, Xarmandalu, Xərbəndelu və bəzən Xurbəndəli şək-
lində qaynaqlarda adı çəkilən türkdilli tayfanın bu ərazidə məskun-
laşması ilə əlaqədar yaranmışdır. Bu tayfanın adı sonralar fonetik
dəyişikliyə məruz qalaraq Xırmandalı şəklinə düşmüşdür. Kənd sa-
kinlərinin fikrincə, Xırmandalı keçən əsrdə yaranmış və bu söz “xar”
(yaxud “xər”) – tikan, “dalı”-dalayan, dələn mənasındadır” (8. 48).
N.Məmmədov isə qeyd edir ki, “Xırman” sözü türk dillərindəki kar-
man sözünün “xarman” və daha sonra “xırman” formasına düşmüş
yazılışıdır. Türk dillərindəki karman – “qala” sözü Ağdam rayonu
ərazisindəki Qarmandağ oronimində də “Qarman” formasında sax-
lanmışdır. Məlum olduğu kimi, Xırmandalı oykonimində də xırman
məhz karman – “qala” sözünün təhrif formasıdır” ( 7. 66).
Dostları ilə paylaş: |