158
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
olunan siyasi, hügugi, igtisadi ve herbi sözlerin Türk-
Rus ve Rus-Türk lüğeti” kitabını neşr etdirmişdir. O,
Bibiheybetde, “Seadet” mektebinde de ders demişdir.
Ü.Hacıbeyov Peterburg konservatoriyasında
ali tehsil almış, Azerbaycan Halg Cümhuriyyetinin
dövlet himnini ve “Çırpınırdı Gara deniz” mahnısını
yazmışdır. Görkemli bestekar pedagog, edib
ve publisist olmuşdur. Onun gohumu Müslüm
Magomayev de ibtidai tehsilini Groznı’da almış,
1899-1904. illerde Gori Seminariyasında ohumuşdur.
Şimali Gafgaza, Tereke gönderilmiş, Begoviç kend
mektebine müdir teyin olunmuşdur. 1905. ilden 1911.
iledek Lenkeran şeher mektebinde müellim işlemiş,
1911. ilden Bakı’nın Sabunçu mektebinde müellimlik
fealiyyetini davam etdirmişdir.
Azerbaycan’ın Rusiya terefinden işğalı
Azerbaycan-Rus
ictimai-medeni
elagelerinin
yahınlaşmasına tesir göstermişdir. Rus telimi, Rus
mektebleri ile tanışlıg, yeni tipli mekteblerin açılmasına
sebeb olmuşdur. Bu bahımdan “üsuli-cedid”
mekteblerinin bir nümunesi de Rus-Azerbaycan
mekteblerinin yaranması idi. İlk mekteb tipi Gazah
gezasının Salahlı kendinde (1875) yaradılmışdı. Sonra 1887. ilde Bakı’da bir sinifli üçüncü
dereceli hüsusi Rus-Azerbaycan mektebi açılmışdır. Tedris planına ana dili, Rus dili, Fars
dili, hesab, coğrafiya, tarih ve şeriet fenleri dahil edilmişdir.
Bakı’da fealiyyet gösteren yeni üsullu mekteblerin fealiyyeti Sultan Mecid Genizade
ve Hebib bey Mahmudbeyov’un adı ile daha çoh bağlıdır.
S.M.Genizade (1866-1937) Şamahı’da doğulmuşdur. İlk tehsilini mehelle
mektebinde almış, S.E.Şirvani’nin teşkil etdiyi “Üsuli-cedid” mektebinde ve Şamahı’dakı
Rus mektebinde tehsilini davam etdirmişdir. 1883-1887. illerde Tiflis Aleksandrovski
Müellimler İnstitutu’nda ohumuşdur. Hemin ilde Bakı’ya gelmiş Hebib bey
Mahmudbeyov’la birlikde ilk yeni tipli Azerbaycan ibtidai mektebini açmışdır. 1905.
ile dek burada çalışmış, sonra Gori Müellimler Seminariyasının Azerbaycan şöbesinde
müfettiş olmuşdur. S.M.Genizade 1890-1904. illerde dörd hisseden ibaret “Самоучитель
тюркского языка”, “İstilahi Azerbaycan”, “Lüğeti-Rusi ve Türki”, “Klidi edebiyyat”
eserlerini yazmışdır. 1920. ilden sonra o, Halg Maarif Komissarlığı ve başga elmi-pedagoji
müessiselerde çalışmış, 1937. ilde repressiya olunmuşdur.
İlk “üsuli-cedid”
mekteblerinin
tesiri, tebii ki,
ölkenin mühtelif
nahiyelerinde
yayılmış, Şuşa,
Şeki (Nuha),
Gence (Yeliza-
vetpol), Nahçı-
van, Şamahı,
İrevan’da bu
tipli mektebler
fealiyyete başla-
mışdır. Hemin
mekteblerin
üstünlüyü Azer-
baycan dili tedri-
sinin mecburi
olmasında idi.
159
S
İ Y A S E T V E
K
Ü L T Ü R
D
E R G İ S İ
“Üsuli-cedid” mekteblerinin bir görkemli nümayendesi de Hebib bey
Mahmudbeyov’dur. O, Şamahı’da doğulmuş, 1887. ilde Tiflis Aleksandrovski Müellimler
İnstitutu’nu bitirmişdir. 1887. ilde Bakı’da S.M.Genizade ile birlikde yeni tipli ibtidai Rus-
Azerbaycan mektebini açmışdır. Ana dili esaslı şekilde öyrenilmekle beraber Rus, Fars
dilleri, hesab, coğrafiya, tarih fenleri de tedris olunmuşdur. Mektebe yohsul uşaglar celb
edilmiş, onların ohumalarına hüsusi gayğı gösterilmişdir. H.Mahmudbeyov 1921-1927.
illerde Azerbaycan Pedagoji İnstitutu’nun direktor müavini ve direktoru olmuşdur.
İlk “üsuli-cedid” mekteblerinin tesiri, tebii ki, ölkenin mühtelif nahiyelerinde
yayılmış, Şuşa, Şeki (Nuha), Gence (Yelizavetpol), Nahçıvan, Şamahı, İrevan’da bu tipli
mektebler fealiyyete başlamışdır. Hemin mekteblerin üstünlüyü Azerbaycan dili tedrisinin
mecburi olmasında idi. XIX. esrin sonu ve XX. esrin evvellerinde Azerbaycan’da ibtidai
tehsilin genişlenmesinde “üsuli-cedid” mekteblerinin ehemiyyeti böyük olmuşdur.
Dövlet mekteb şebekesinin genişlendirilmesi, elbette, Ruslaşdırma siyasetinden
ireli gelmişdi. Lakin tebii ki, buna mügavimet de az olmamışdı. Çar hökümeti ucgarlarda
dünyevi tehsilin genişlenmesine imkan vermemiş, ana dili telimini mümkün geder
mehdudlaşdırmağa çalışmışdır. M.E.Resulzade Rus-Azerbaycan mekteblerinde
müselmançılıg ve millîlik ruhunun aşağı olduğunu nezere alarag yazırdı ki, hefte erzinde
20-30 saat dersden sonra 3 saat Türk diline, 2 saat şeriet derslerine ayrılırdı. 1905-1907.
il Rus-burjua ingilabından sonra ise veziyyet bir geder deyişmiş, tehsil layihelerinde
millî programlara, millî hüsusiyyetlere üstünlük verilmiş, “bu programa göre mektebler,
her şeyden evvel millî olmalı idi. Birinci il telim ancag ana dilinde aparılmalı, sonrakı
illerde ise Rus dili mecburi bir ders kimi tedris edilmeli idi” (M.E.Resulzade. İbtidai yerli
mektebler. “Tereggi” gez., 20 noyabr 1908-ci il).
XIX. esrin 60. illerinde Rusiya’da başlayan ictimai-pedagoji herekat yerlerde
millî mezmunu güclendirmiş, telim-terbiye meselelerinde dönüş yaratmışdı. Rusiya’da
K.D.Uşinski’nin teliminin ana dilinde keçirilmesi fikri Azerbaycan’da da geniş müdafie
olunmuş, elmi-pedagoji fealiyyeti istigametlendirmişdir. K.D.Uşinski millî dilin
ehemiyyetini nezere alarag yazırdı: “Dil neinki halgın heyatiliyini özünde ifade edir , o
eyni zamanda mehz heyatın özüdür... Dil halgın bütün çoh esrlik menevi heyatının en
dolğun ve en düzgün tarihi olmagla beraber, hele ne kitab, ne de mekteb olmadığı dövrde
bele, halgı öyreden ve onu tarihin sonuna geder öyretmekde davam eden böyük halg
terbiyeçisidir” (K.D.Uşinski. Seçilmiş eserleri. Bakı, 1953, s.111). K.Uşinski’nin halgçılıg,
millîlik ideyası Rusiya’da telimin ecnebi dillerde aparılmasına ciddi tesir etmiş, Rus millî
intibahını güclendirmişdi. Azerbaycanda da ana dili teliminin heyata keçirilmesinde
Mirze İsmayıl Gasir, Seyid Ezim Şirvani, Mehemmed Tağı Sidgi, Sultan Mecid Genizade,
Hesen bey Zerdabi, Mehemmedağa Şahtahtinski, Hebib bey Mahmudbeyov, Mahmud
Dostları ilə paylaş: |