164
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
Urus başdılar” satirasında istehzayla demişdi:
Neyleyim, ey vay, bu Urus başdılar,
Bilmeyirem hardan aşıb-daşdılar?!
Ölkede günden-güne çohlaşdılar,
Her emele, her işe çulğaşdılar,
Goymayın, ay köhneler, ay yaşdılar!
Heyvereler her yere dırmaşdılar!
Köhne fikirliler, mövhumatçılar ve nadanlar millî yenilik ruhu güclendikce ona
garşı mügavimeti artırmışlar. M.E.Sabir bele inadkarlığı, eleyhdarlığı da göstererek onları
öz dili ile lağa goymuşdu:
Vay! Bu imiş dersi-üsuli-cedid?!
Yo.......h! Yo.......h! Oğul, mektebi-üsyandı bu!
Molla deyil bundakı telim eden!
Elhezer et, bir yeni şeytandı bu!
Dur gaçag, oğlum, baş-ayag gandı bu!
“Vay! Bu imiş dersi-üsuli-cedid?!”(1909)
Eslen Genceli Abdulla Mehemmedzade Sur (Tofig) 1906. ilde mükemmel bilik elde
etmek üçün E.Refibeyli terefinden Türkiye’ye gönderilmişdir. “Elekber bey onun üç il
boyunca maliyyeleşdirilmesini Gence’nin maarif-perver varlılarından Hacı Mehemmed
Hüseyn’e hevale etmişdi” (yene orada, s.146).
Türk edebiyyatı ile temas H.Cavid, M.Hadi, E.Cavad ve başgalarından bize
yahşı bellidir. Gence guberniyası meketblerinde de bu tesir yoh deyildi. Bir fakt
da: “Türk edebiyyatının gadın geleminden çıhmış Avropa terzli birinci şeir kitabı
olan “Efsus”un müellifi, Tenzimatdan sonrakı edebiyyatın ilk şairesi Nigar Binti
Osman’ın (1862-1918) Nigar Refibeyli dünya görüşüne tesiri olmuş, Efsus” adlı şeir
kitabını tez-tez mütalie etmişdir (yene orada, s. 128).
Azerbaycan’da XX. esrin evvellerinden başlayarag tehsil ve metbuat inkişafa
başlamış, 1905-1907. iller ingilabı millî herekatı genişlendirmiş, neticede maarif
müessiselerinin sayı artmış, tehsilin ana dilinde, pulsuz aparılması süretlendirilmişdi.
Elbette, maarifçilik işi haman yolla getmemiş, çar hökümeti Azerbaycan’da tehsilin
inkişafına bu veya diger derecede mane olmağa çalışmışdır.
O zaman tehsile nezaret megsediyle Gafgaz Tedris Dairesi yaradılmış, nezaret
işi Azerbaycan’dakı mekteblerin dahil olduğu Tiflis mektebler direktorluğuna tabe
edilmişdi. Bu veziyyet bezi mekteblerin bağlanmasına tesir göstermişdi. Etirazlar çar
hökümetinin 1906. il martın 31’inde mektebler haggında gaydaları tesdig etmesine
sebeb olmuş, ana dilinde tedris işi hügug gazanmışdı. Bu barede M.E.Resulzade
“İbtidai yerli mektebler” megalesinde yazırdı ki, “İbtidai mektebler gerek ki,
165
S
İ Y A S E T V E
K
Ü L T Ü R
D
E R G İ S İ
millî olsun... Burada telim ana dilinde olsun.
Bu mektebler gerek cemaetin meişetine uyğun
olsun” (M.E.Resulzade. İbtidai yerli mektebler.
“Tereggi” gez., 20 noyabr 1908-ci il). Ü.Hacıbeyov
ise yazırdı ki, “bize Türk (Azerbaycan) mektebleri
– millî mektebler lazımdır. Men millî mekteb ona
deyirem ki, orada bütün elmler öz ana dilimizde
tedris olunur” (Ü.Hacıbeyli. Seçilmiş eserleri. Bakı:
“Yazıçı”, 1985, s.126).
E.Hüseynzade ve füyuzatçılar “milletin tarihi
yaddaşının berpasına hüsusi ehemiyyet verirdiler.
H.Zerdabi ve onun meslekdaşları ise milletin
tereggisini mektebde, tehsil almagda, metbuatda
görürdüler”(M.Merdanov. Azerbaycan tehsil tarihi.
Bakı, “Tehsil”, 2011, s.106)
XIX. esrin sonu, XX. esrin evvellerinde Azer-
baycan maarifçiliyinin inkişafında H. Zerdabi, İ.
Gaspiralı, E. Topçubaşov, H. Z. Tağıyev, S. Ahundzade, E. Hüseynzade, H. Vezirov,
S. Hüseyn, H.C avid, T.Bayramelibeyov, H. Mahmudbeyov, F. Ağazade, A. Şaig, A.
Efendiyev, Ö. F. Nemanzade, M. E. Sabir ve A. Sehhet kimi medeniyyet hadimleri
böyük emek serf etmişler.
XX. esrin evvellerinde millî tehsilin inkişa-fında “Nicat”, “Neşri-maarif”,
“Seadet”, “Sefa” kimi heyriyye cemiyyetlerinin de mühüm rolu olmuşdur. Ümumen,
XIX. esrin sonu – XX. esrin evvellerinde Azerbaycan’da 30’dan artıg heyriyye
cemiyyeti fealiyyet göstermişdir.
Millî tehsili inkişaf etdirmek megsedile Azerbaycan Müellimlerinin Birinci
(1906), İkinci (1907) ve Üçüncü (1919) gurultayları keçirilmişdir.
Azerbaycan’da elm ve tehsilin millîleşdirilmesinde Azerbaycan Halg
Cümhuriyyeti’nin tarihi rolu olmuş, ilk universitet yaradılmış, elmi-ictimai fikrin
inkişafı ve millî kadroların yetişdirilmesi süretlendirilmişdir.
Esrin evvellerinde “üsuli-cedid” enenelerini Guba ve Lenkeran’da şeher
mektebleri, senet mektebleri, Rus-Azerbaycan mektebleri, ilk Azerbaycan gız
mektebleri davam etdirmiş, H.Z.Tağıyev, Ş.Esedullayev, M.Muhtarov, M.Nağıyev,
İ.Hacınski kimi sahibkarların millî ziyalı neslinin yetişmesi ve halg tehsilinin
inkişafında mühüm rolu olmuşdur.
Millî yükselişimiz üçün maarifçilerimizin ekseriyyetinin hem jurnalist, hem
de müellim olmaları baresinde artıg yuharıda demişik. Onların ekseriyyeti gezet ve
Azerbaycan’da
elm ve tehsilin
millîleşdirilme-
sinde Azerbay-
can Halg Cümhu-
riyyeti’nin tarihi
rolu olmuş, ilk
universitet yara-
dılmış, elmi-icti-
mai fikrin inkişafı
ve millî kadroların
yetişdirilmesi
süretlendirilmiş-
dir.
166
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
jurnal açmış, müellimlik etmişdir. Bu sahede esas
şüarı “Dilde, fikirde, emelde birlik” olmuş İsmayıl
bey Gaspıralı ve onun “Tercüman”ı ilk nümune
idi. “Nadir Dövlet “Türk dünyasının nehengleri”
sırasından İsmayıl bey Gaspiralıya hesr etdiyi
eserinin “Tercümanın gayesi” bölmesinde yazmışdı:
“Tercüman” gezeti 1912. ilde Türkiye’den başga
Misir’de, İran’da, Hindistan’da, hetta, Merakeş’de
de yayılır, sehifelerinde Türk dünyasının tanınmış
ziyalılarının yazıları derc edilirdi. Türkiye’den
Yusif Akçura, Fuad Köprülü, Ziya Göyalp, Ehmed
Muhtar Paşa, Rusiya’dan Remiyev gardaşları,
Ehmed Sadri Maksudi, Rizaeddin Fehreddin
Nerimanov, Azerbaycan’dan Firudin bey Köçerli,
Eli Ekber Refibeyli, Neriman Nerimanov, Osman
Akçokralı, Ehmed Özenbaşlı, Hesen Sebri Ayvazov,
İbrahim Fehmi ve başgaları gezetin müelliflerinden
idiler”(yene orada, s.169). Esrin başlanğıcında
Türkiye’den Azerbaycan’a Riza Zaki, Sefvet Akif,
İsmayıl Faig, Heyreddin Yusif Efendi ve başgaları kimi tanınmış müellimler devet
olunmuş, Türkiye’den derslikler ve mekteb levazimatları getirilmişdir.
Aydındır ki, siyasi sebebler üzünden Azerbaycan’ın Türkiye’ye yoh, Rusiya’ya
meyillenmesi Rus-Azerbaycan mekteblerinin geniş şebekesini doğurmuş, Rus-Türk
mekteblerinin yaranmasına imkan vermemişdir.
Azerbaycan’da mekteblerin millîleşdirilmesi AHC dövründe mümkün olmuş,
Sovet dövründe ise Osmanlı Türkiyesi’le igtisad-siyasi ve medeni elageler gadağan
edilmişdi.
Azerbaycan’da dövlet müstegilliyi berpa olundugdan sonra maarif ve
medeniyyet işi Rusiya münasibetlerinden Türkiye elageleri müstevisine yönelmiş,
daha çoh Türk-Azerbaycan mekteblerinin açılmasına zemin yaratmışdır. Bu
bahımdan “Çağ”, “Deyanet”, “Zeka”, “Anadolu liseyleri, “Gafgaz” universitetinin
fealiyyeti geyd oluna biler.
Azerbaycan ve Türkiye vahid millî dile mensub 2 müstegil dövletdir. Türk
dövletleri bu gün de “Dilde, fikirde ve emelde birlik” amacı ile igtisadi-siyasi ve
medeni elagelerini davam etdirmekde, maarif ve medeniyyetlerin inkişafına revac
vermekdedir.
Azerbaycan ve
Türkiye vahid
millî dile mensub
2 müstegil dövlet-
dir. Türk dövletle-
ri bu gün de
“Dilde, fikirde ve
emelde birlik”
amacı ile igtisadi-
siyasi ve medeni
elagelerini davam
etdirmekde, maa-
rif ve medeniy-
yetlerin inkişa-
fına revac ver-
mekdedir.
Dostları ilə paylaş: |