162
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
Eli bey Hüseynzade, Mehemmed Hadi, Hüseyn Cavid
ve füyuzatçılıg amili, Rusçulug olarag Mirze Elekber
Sabir ve “Molla Nesreddin” amili tarihi-medeni önem
kesb etmişdir.
Türkiye’de tenzimat dövründe mekteblerin üç
tipi olmuşdur: rüşdiyye (4 illik, ibtidai), edadiyye ( orta
ve peşe tehsili üçün hazırlıg pillesi, 4 illik), sultaniyye
(6 illik, rüşdiyye ve edadiyyeni birleşdiren). Bunlar
maarifçiliyi tebliğ eden ilk Osmanlı lisey-mektebleri
olmuşdur.
İstanbul’da 1848. ilde ilk rüşdiyye mektebi
açılmış, 1852. ilde 12, 1853’de 25, 1874. ilde 18 rüşdiyye
mektebi olmuşdur. Tenzimatçıların Universitet açmag
haggındakı 1846. il gerarı 1863. ilde gerçekleşmişdi.
1869. ilde halg tehsili haggında gerar gebul etmiş, 1873.
ilde Hoca Toşin Efendinin rehberliyi ile universitet
açılmışdır.
Türkiyede “Genc Türkler” ingilabı (1908-1914)
dövründe maarif işi heyli inkişaf etdirilmişdir. Azerbaycan’da tehsil, mekteb sahesinde
burjuaziyanın verdiyi imkanları Türk burjuaziyasının heyatında da müşahide edirik.
Menbelerin verdiyi melumata göre 1908. ilden sonra Türkiyede 36 230’a geder ibtidai
mekteb yaradılmışdır. Belelikle, Rusiya’da 1905-1917, Türkiye’de 1908-1914, İran’da 1906-
1911. iller ingilabları maarif ve medeniyyetin dirçeldilmesine ciddi tesir göstermişdir.
Azerbaycan-Türkiye münasibetleri elm, tehsil, tedris ve edebiyyat sahesinde
garşılıglı zeminde olmuşdur. Maarifçilik işini temin etmek üçün hem Azerbaycan’dan
Türkiye’ye, hem de Türkiye’den Azerbaycan’a ziyalı güvveleri celb edilmişdir. Türkiye’den
Azerbaycan’a devet olunmuş 50 müellim kadrosı ölkede halg maarifini canlandırmağa
seferber olunmuş, derslikler, ders vesaitleri hazırlanmış, millîleşdirilmiş mekteblerde
ders deyilmişdir.
Türk ziyalıları Bakı’da, Gence’de, Lenkeran’da tedris işi ile meşğul olmuşlar. 1900.
ilde Bakı ve Gence guberniyalarında 5 gimnaziya, 1911. ilde 10 oğlan ve gız gimnaziyası,
progimnaziya ve mügeddes “Nina” gimnaziyası fealiyyet göstermişdir. 1917. ile geder
Azerbaycan’da 18 orta mekteb olmuşdur ki, burada esasen varlı balaları ohumuşdur.
Müsabige imtahanlarında, esasen, bacarıglı uşaglar iştirak etmiş, gimnaziyalarda
zadeganların, realnı mekteblerde senaye sahibkarlarının, ticaret mekteblerinde ise
tacirlerin övladları ohumuşlar. Dersler Rus dilinde aparılmış, ana dilinde ünsiyyete
gadağalar goyulmuşdur. Tebii ki, inkişafı şertlendiren amillerden biri, dediyimiz kimi,
Azerbaycan-
Türkiye
münasi-
betleri elm, tehsil,
tedris
ve edebiy-
yat sahesinde
garşılıglı zeminde
olmuşdur.
Maarif-
çilik
işini temin
etmek
üçün hem
Azerbaycan’dan
Türkiye’ye, hem
de Türkiye’den
Azerbaycan’a
ziyalı güvveleri
celb edilmişdir.