112
göstərməklə yanaşı, o dövrün heyvanat aləmini tədqiq etməyə
şərait yaradır.
Aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən
olunmuşdur ki, orta Paleolit dövründə qədim insanların
təsərrüfat həyatında ovçuluqla yanaşı, yığıcılıq da əsas yer
tutmuşdur. İbtidai insanlar meşələrdə olan giləmeyvələri
toplayıb öz düşərgələrinə gətirir və istifadə edirdilər. Təbiətdə
olan meyvələr yığıcılıq təsərrüfatının inkişaf etməsinə zəmin
yaratmışdır.
Aparılan elmi araşdırmalar göstərir ki, ibtidai insanlar orta
Paleolit dövründə yeməli meyvə bitkilərilə yanaşı, yabanı
dənli bitkilərdən də istifadə etmişlər. Bu da qədim insanları
torpağa bağlamaqda müəyyən rol oynamışdır. Alimlər
Azərbaycan və dünyanın digər ölkələrində aparılan elmi
tədqiqatlar zamanı geniş sahələrdə yabanı dənli bitkilər
(müxtəlif taxıl növləri) müəyyən etmişlər. Elmi araşdırmalar
göstərir ki, hələ orta Paleolit dövrünün sonlarından
Azərbaycan ərazisində yabanı dənli bitkilər mövcud olmuş və
bu da qədim insanların diqqətini cəlb etmişdir.
Aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən
edilmişdir ki, Azərbaycan ərazisində 40 min il bundan əvvəllər
orta Paleolit, üst Paleolit dövrü ilə əvəz olunmuşdur.
Aparılmış geomorfoloji tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur
113
ki, bu dövrdən başlayaraq Azərbaycanın dənizkənarı və çay
vadilərində yerin üst quruluşu tamamilə formalaşmış, düzən
sahələr genişlənmişdir (Məmmədov, Ə ləsgərov, 1998). Xəzər
dənizinin alt Paleolit dövründəki hücumları birdəfəlik
dayanmış, çay şəbəkələri
həmişəlik
öz
yataqlarını
müəyyənləşdirmişdir.
Azərbaycan
ərazisində çaylar aşağıya doğru öz
yataqlarında möhkəmləndikcə qədim insanlar yenicə quruya
çevrilmiş çay kənarlarında olan mağaralarda, qaya
sığınacaqlarında və terraslarda məskunlaşmağa başlayaraq öz
yaşayış məskənlərini genişləndirməyə başlamışlar.
Üst Paleolit mədəniyyətinin başlaması ilə əlaqədar olaraq
coğrafi şəraitdə də dəyişikliklər baş verir və bu da heyvanat
aləmində də özünü göstərir. Bəzi heyvanların nəsli coğrafi
şəraitin dəyişməsilə əlaqədar olaraq kəsilir (Hacıyev, 1976).
İqlim şəraitinin dəyişməsi fauna və floraya da öz təsirini
göstərir.
Qədim və orta Paleolit dövrlərində ibtidai insanların
ovladıqları heyvanlar əsasən, mağara ayısı, kərgədan, nəhəng
maral, Mesopotamiya maralı, mağata kaftarı, zubr, ibtidai
öküz və digər heyvanlar üst Paleolit dövründə artıq nəsilləri
kəsilmişdir.
114
Aparılan paleontoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən
edilmişdir ki, üst Paleolit dövrü insanları əsasən Qafqaz maralı,
dağ keçisi, cüyür, ceyran və digər heyvanları ovlamışlar.
Tağlar paleolit düşərgəsinin üst Paleolit dövrünə aid II
təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əsasən Qafqaz
maralı, cüyür, ceyrana məxsus sümük qalıqları tapılmışdır.
Damcılı mağara düşərgəsinin sümük məmulatı içərisində
əsas yeri Qafqaz maralı, dağ keçisi, cüyür, ceyran, Dağıstan
turuna məxsus heyvan sümükləri təşkil edir.
Daş dövrünün ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində ibtidai icma
cəmiyyətinin mühüm nailiyyətlərinə baxmayaraq qədim
insanlar istehlakçı olaraq qalır və onların təsərrüfat həyatı sırf
mənimsəmə xüsusiyyəti daşıyırdı. Bununla bərabər istehlak
bazasının məhdud olması, ovçuluq təsərrüfatının təbii coğrafi
şəraitdən asılı olması, iqlim şəraitinin tez-tez dəyişməsi ibtidai
icma cəmiyyətinin inkişafını həddindən artıq ləngidən
amillərdən biri idi.
Aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən
edilmişdir ki, üst Paleolitdən orta Daş dövrünə - Mezolitə
keçid prosesi ilə əlaqədar olaraq qədim insanların həyatında
mühüm inkişaf dövrləri başlanmışdır. Mezolit sözü iki yunan
sözünün birləşməsindən əmələ gələrək (mezos-orta, lithos-daş
deməkdir) orta Daş dövrü deməkdir. Mezolit dövrünün
115
başlaması təxminən son buzlaşma erasının qurtarmasına
təsadüf edir və bu da müasir geoloji mərhələnin holosenin
bərqərar olması ilə üst-üstə düşür. Holosen geoloji dövrünün
başlanmasından etibarən müasir landşaftlar yaranır.
Azərbaycan
Respublikası ərazisində aparılan elmi
tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, e.ə. XIII
minillikdən etibarən Mezolit dövrü başlamışdır. Aparılan elmi
araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, bəşər tarixində onun
bütün sonrakı inkişafını müəyyən edən bu mərhələ
mənimsəmə təsərrüfat formasından (ovçuluq, yığıcılıq,
balıqçılıq) istehsaledici təsərrüfat formasına keçid olmuşdur.
Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki,
mezolit dövründən başlayaraq ibtidai icma cəmiyyətinin
yüksək inkişafına zəmin yaranır, cəmiyyətdə və qədim insan
təsərrüfat
həyatında dönüş əmələ gəlir, istehsaledici
təsərrüfatın əsas sahələri inkişafa başlayır. Məhz mezolit
dövründən başlayaraq ibtidai icma cəmiyyətinin əsas inkişaf
xəttinin təbiətdə mövcud olan hazır nemətlərin mənimsəməsi
yox, ərzaq istehsal etmək yolu müəyyən edir. Aparılan
arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın olmuşdur ki, Mezolit
dövründən başlayaraq ilkin əkinçi–maldar mədəniyyəti
əsasında yeni təsərrrüfat forması meydana gəlib inkişaf
etməyə başlayır. Yeni meydana çıxmış təsərrüfat forması
Dostları ilə paylaş: |