152
alətlərin tipoloji xüsusiyyətləri onların işlək ağızlarının batıq
olmasından ibarətdir (bax şəkil 32, 7, 33, 11).
İki işlək ağızlı düz qaşovlar (17 ədəd). Onların 10 ədədi
çaxmaq, 7 ədədi isə slanes daşından hazırlanmışdır. Maraqlıdır ki,
təsvir olunan alətlərin əksəriyyəti iri qəlpələr üzərində
hazırlanmışdır. Təsvir olunan alətlərin nümunələri şəkil 33, 1, 5-
də göstərilmişdir.
İki işlək ağızlı qabarıq qaşovlar (4 ədəd). Onların 3 ədədi
çaxmaq, 1 ədədi isə slanes daşından hazırlanmışdır. Alətlərin işlək
ağızları dik və yarımdik dişləklə işlənmişdir. Təsvir olunan
alətlərin zərbə səthləri yaxşı saxlanılmışdır. Təsvir olunan
alətlərin nümunələri şəkil 33, 8, 34,6, 36, 2-də göstərilmişdir.
İki işlək ağızlı batıq qaşovlar (3 ədəd). Onların 2 ədədi
çaxmaq və 1 ədədi slanes daşından hazırlanmışdır. Maraqlıdır ki,
alətlərin işlək ağızları dərin dişəklə işlənmişdir. Təsvir olunan
alətlərin nümunələri şəkil 36, 5; 41, 8-də göstərilmişdir.
İki işlək ağızlı batıq-qabarıq qaşovlar (7 ədəd). O nların 5
ədədi çaxmaq, 2 ədədi isə slanes daşlarından hazırlanmışlar.
Təsvir olunan alətlərin əsas tipoloji xüsusiyyəti onların işlək
ağızlarının batıq-qabarıq formasında olmasıdır. Təsvir olunan
alətlərin nümunələri şəkil 33, 8, 9-da göstərilmişdir.
Konvergent qaşovlar (8 ədəd). Onların 5 ədədi çaxmaq, 3
ədədi isə slanes daşından hazırlanmışdır. Təsvir olunan alətlərin
153
hamısı üçbucaqlı qəlpələr üzərində hazırlanmışdır. Əksəriyyətinin
zərbə səthi və zərbə düyünü yaxşı saxlanmışdır. Bəzən təsvir
olunan alətləri arxeoloji ədəbiyyatlarda limas tipli alətlər də
adlandırırlar (Lümley, 1969, 1971). Lakin bunlar tipoloji c əhətcə
limas tipli alətlərdən fərqləndiyinə görə onları konvergent qaşov
adlandırmaq daha düzgün olardı. Təsvir olunan alətlərlə yanaşı,
əmək alətləri içərisindən 4 ədəd konvergent qabarıq ağızlı və 1
ədəd konvergent batıq ağızlı qaşovlar da qeydə alınmışdır.Təsvir
olunan konvergent qaşovların nümunələri şəkil 36, 1, 3; 37, 4; 43,
4-də göstərilmişdir.
Künclü qaşovlar (20 ədəd). Onların 15 ədədi çaxmaq, 5
ədədi isə slanes daşından hazırlanmışdır. Arxeoloji ədəbiyyatlarda
bəzən belə alətləri künclü itiuclu da adlandırırlar. Xüsusilə, fransız
arxeoloqu A.Lümley təsvir olunan alətləri künclü itiuclu
adlandırır (Lümley, 1969, 1971). Azıx paleolit düşərgəsində
künclü qaşovlar ilk dəfə Aşel mədəniyyəti dövründə meydana
çıxmış və inkişaf etməyə başlamışdır. Mustye mədəniyyətinə aid
təbəqədən də künclü qaşovlar qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki,
alətlərin əksəriyyəti qəlpələr üzərində hazırlanmışdır. Alətlərin
işlək ağızları, əsasən dik, yarıdik və bəzən də subparalel dişəklə
işlənmişdir. Təsvir olunan alətlərin nümunələri şəkil 40, 1-7-də
göstərilmişdir.
154
Enli qaşovlar (18 ədəd). O nların 10 ədədi çaxmaq, 8 ədədi
isə slanes daşından hazırlanmışdır. İşlək ağızlarına görə, həmin
alətləri 3 qrupa ayırmaq olur: düz ağızlı, qabarıq və batıq ağızlı
qaşovlar. Maraqlıdır ki, enli qaşovların hamısı qəlpələr üzərində
hazırlanmışdır. Təsvir olunan alətlərin nümunələri şəkil 38, 2-4-də
göstərilmişdir.
Qaşovcuqlar (22 ədəd). Onların 13 ədədi tipik, 9 ədədi isə
atipik qaşovcuqlardan ibarətdir. Qaşovcuqların 14 ədədi çaxmaq,
8 ədədi isə slanes daşından hazırlanmışdır. Təsvir olunan alətlərin
17 ədədi qəlpə, 5 ədədi isə lövhə üzərində hazırlanmışdır.
Gəzli alətləri (15 ədəd). Onların 8 ədədi slanes, 7 ədədi isə
çaxmaq daşlarından hazırlanmışdır. 1982-ci ilədək səhv olaraq
Azıx düşərgəsinin daş məmulatı içərisində əsas yeri gəzli və dişli
alətlərin tutduğu göstərilirdi. Lakin sonralar daş məmulatı texniki
və tipoloji cəhətcə tədqiq olunmuş və həmin fikrin səhv olunması
müəyyən olunmuşdur. Yəni, Azıx düşərgəsinin daş məmulatı
içərisində dişli və gəzli alətlər çoxluq təşkil etməyib, əksinə, əmək
alətlərinin cüzi hissəsini təşkil edir (Cəfərov, 2004). Aparılan
arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azıx
düşərgəsində ilk dəfə olaraq gəzli alətlər Aşel mədəniyyəti zamanı
meydana çıxmışdır. Düşərgənin aşağı təbəqələrinin daş məmulatı
içərisində isə tipik gəzli alətlər qeydə alınmamışdır. Ancaq həmin
alətlərin prototipləri müəyyən olunmuşdur. VI təbəqədən aşkar
155
olunmuş gəzli alətlərin nümunələri şəkil 37, 1; 38, 5-də
göstərilmişdir.
Dişli alətlər (18 ədəd). Onların 12 ədədi çaxmaq, 6 ədədi isə
slanes daşından hazırlanmışdır. Maraqlıdır ki, dişli alətlərin
hamısı qəlpələr üzərində hazırlanmışlar. Təsvir olunan alətlərin
işlək ağızları dişli dişləklə işlənmişdir. Dişli alətlərin içərisində bir
ədəd iki çənglə örtülmüş vəziyyətdədir. Bu həmin alətin ibtidai
insanlar tərəfindən bir neçə dəfə işləndikdən sonra yenidən
işləndiyini göstərir. İbtidai insanlar hər dəfə həmin aləti yenidən
dişəkləmişlər. Təsvir olunan alətin bir neçə dəfə çənglə örtülməsi
də sonuncu fikrimizi təsdiq edir. Təsvir olunan dişli alətlərin
nümunələri şəkil 39, 7; 41, 3-də göstərilmişdir.
Azıx düşərgəsinin VI təbəqəsinin daş məmulatı içərisində 31
ədəd kəsici alət də qeydə alınmışdır. Həmin alətlərin işlək
hissələri dişli- gəzli formaya malikdir. Təsvir olunan alətlərin
əksəriyyəti bir işlək ağıza malik olanlardan ibarətdir, lakin
alətlərin içərisində ikiişlək ağıza malik olanlar da qeydə
alınmışdır. Təsvir olunan alətlərin əksəriyyəti qəlpələr üzərində
hazırlanmışdır.
Azıx düşərgəsinin VI təbəqəsinin daş məmulatı içərisində 82
ədəd fraqment formasında alətlər qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki,
keçmiş SSRİ ərazisində Aşel mədəniyyətinə aid fraqment alətlər
ilk dəfə olaraq Azıx mağarasının VI təbəqəsində qeydə
Dostları ilə paylaş: |