299
xarakterini müəyyənləşdirir. Bir neçə halda alət hazırlamaq üçün
əl qalınlığında təbii yastı daş parçalarından istifadə olunmuşdur.
İkinci işləmə üsulları əsasən dişək və kiçik qəlpəciklər
qoparmaqla aparılmışdır. Dişəklənmədə arxaik məmulata xas
şaquli və diş dişəklə yanaşı novça şəkilli qopuqlarla işlənmələr
qabarıq nəzərə çarpır. Bəzi halda hələ başlanğıc şəklində olsa da,
kəsərcik qopuqlarından istifadə olunmuşdur.
Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, qalın massiv
qəlpələrdə hazırlanmış hündür formalı alətlər – çopperşəkilli
vurma alətləri, qaşov-qaşovcuq tipli ikili alətlər abidədə əsas yer
tutur. Qalın buruncuqlu və nukleusa bənzər alətlər müxtəlif növ
qaşovlar, sivri uclu, dimdikvari, uclu qaşov, biz, kəsərcik və
iskənə şəkilli alətlər bu abidənin texniki və təsərrüfat yönümünü
göstərir.
Kəmərli abidəsində qəlpələnmə texnikası Kəkil (Qayalı),
Çaxmaqlı, Damcılı (mustye kompleksi) düşərgələri xəttinə
uyğundur. Materialı təhlilə çəkilən yaşayış yerində düzgün
formalı hazırlıq materialı və nüvələr olduğu halda, alətlər amorf
qəlpələr üzərindədir. Deməli, yenə də simmetrik, yararlı
hazırlıqlar müəyyən məqsədlər üçün başqa yerə istifadəyə
götürülmüşdür.
Texniki- tipoloji təhlildən müəyyənləşdirmək olur ki,
Kəmərli paleolit tapıntı yerində yaşayış Mustye dövrünün birinci
300
yarısında mövcud olmuşdur. Geoloji bölgü ilə Xəzər-Xvalın (ris-
vyurm) əsrinin üstü xvalın (vyurm) dövrünün əvvəlinə uyğun
gəlir.
Qayalı (Kəkildağ) mustye düşərgəsi. Qeyd etdiyimiz
Qayalı paleolit abidəsi son Aşel-Mustye dövründə qədim
insanların emal, qismən də istehsal məskəni olmuşdur. Bu qədim
yaşayış yeri Kəkildağın 2 km cənubunda sıldırım qayalığın üstünə
yaxın yerdə salınmışdır. Düşərgənin şərqindən yuxarı hissədə
Göyvəlli, aşağı sahələrdə Acı dərə kimi tanınan qıfvari çökəklik
keçir. Qərbindən isə başlanğıcda Çömçəli, orta hissədə Ağ bulaq,
aşağılarda İncilli bulaqları axan dərin, qayalı dərə keçir. Hər iki
dərə şimal-şərq və şimal-qərb istiqamətlərində davam edərək
dağətəyi maili düzənliyi kəsib keçdikdən sonra terras düzənliyinə
çıxır. Məhz belə dərələrin orta terrasla qovuşduğu zolaq boyunda
bir sıra mustye tapıntı yeri qeydə alınmışdır.
Qayalının inkişaf etmiş kompleksində daş məmulatının
yan və üst tilləri iti, patinası isə zəifdir. Nüvələrin qalınlığı və
ölçüləri kiçilir. Qoparmaların izləri, hazırlıqların özləri yastı və
düzgün biçimlidir. Hazırlıq növlərinin alınmasında, ikinci
işləmədə və tipologiyada müəyyən fərqlər gözə dəyir. Belə ki,
materialın ölçüsü qısalır, en kəsiyi nazilir və vurma səthi kiçilir.
Bir neçə qədim ikinci işləmə (iri dişli dişək) və bir sıra bəsit
301
alətlər (çoppinq, iri dişli alətlər, massiv kəsərlər, klekton tipli dik
gəzlər) aradan çıxır.
Nüvələr aşağıdakı növlərə bölünür: şarşəkilli – 5, disk
formalı – 8, bir vurma səthli aşel nüvəsi – 4, çaydaşından nüvə - 2,
uzunsov oval – 3, düzbucaqlı uzunsov – 7, düzbucaqlı iki üzdən
də qabarıq düzbucaqlı bir, iki və üç vurma səthli – 14, üçbucaqlı –
3, prizmaşəkilli – 4 və piramida formalı alət tərkibi bir neçə qrupa
bölünür. Qaşovlar: bir yanı qabarıq belli – 7, sadə qabarıq ağızlı –
5, küplü - 2, xırda dişli qaşov – 5, eninə ağızlı – 3, iki ağızlı
qabarıq – 4, alt üzdən dişəkli – 2 ədəddir.
Uc qaşovları: künclü qabarıq – 9, yuxarı ucda düz ağızlı –
5, kiçik buruncuqlu – 8, uc qaşov tipli çıxıntılı alət – 5 ədəd.
Başqa tip alətlər seriya təşkil etmişdir. Bunlar
aşağıdakılardır: iskənə şəkilli – 9, tutacaqlı bıçaqlar, ikiüzlü-bıçaq
tipli alət – 2, küncdə kəsərşəkilli çıxıntılı – 9, bizlər – 6, gəzli -5,
dişli -12, dimdikli alətlər -10.
Daş məmulatının təhlili göstərir ki, Qayalı abidəsi başlıca
olaraq nüvələr və yarımfabrikat istehsalı üçün emalatxana-
düşərgrə rolunu oynamışdır. Tapıntı yeri materialların texniki-
tipoloji inkişafı abidədə müəyyən kollektivin bir neçə nəslinin
Mustye dövründə məskunlaşmasını göstərir. Tipologiya və ikinci
işləmədə istər Qərbi Azərbaycanın, istərsə də qonşu ərazilərin
302
abidələri ilə ümumilik çoxdur. Təxmini olaraq Qayalının ikinci
kompleksini Mustye dövrünün ikinci yarısına aid etmək olar.
İncəsu-Təvədöy çayı hövzələri arasında qeydə alınan
Mustye abidələrindən biri də Çaxmaqlıdır. Bu, Kiçik Qafqazın
aşağı dağlıq qurşağının ətəyində - II Şıxlı kəndindən 7 km
cənubda yerləşir. Daş məmulatı uçurum qayalıq dərənin üstündə
yerləşmişdir. Məmulat yayılan sahə 60x40 m ölçüdədir. Daş
məmulatı arasında 365 əşya vardır. Bundan 58-i nüvə, 153-ü alət,
30-u qəlpə və tullantılardır. Düşərgədə boz çaxmaqdaşından
istifadə olunmuşdur. Xammalın yatağı yaşayış yerinə bitişik
təpədə yumrular və lay şəklində əhəng çöküntüsündən üzə
çıxmışdır.
A l ə t l ər i n i l k i n i ş l ə n m ə s i. Nüvələrin abidədə
çox işlənməsi ümumən xarakterik xüsusiyyətdir. Digər
fərqləndirici cəhət axıradək işlənmiş nüvələrin qaşov, iskənə, uc
qaşovu kimi yenidən istifadəyə gətirilməsidir. Nukleusların əksəri
qəlpələmə üçün xüsusi hazırlanmış, arxa üzləri yastılanmışdır.
Onlar levallua (9) və qeyri- levallua (39) növlərinə ayrılır.
Sonuncu qrup nüvələrdə - disşəkilli (20), yarımdisk (3), bir, iki və
üç vurma səthli üçbucaq, dördbucaq formalı bir üzü işlənənlər
(13), şarşəkilli (2), prizma formalı (4) tiplərə ayrılırlar.
Levallua
nüvələri
qəlpələməyə
qədər
xüsusi
hazırlanmaları və işlək səthdə yastı neqativlərin olması ilə
Dostları ilə paylaş: |