295
qalmışdır. Amma əsas kütlə orta işləmə mərhələsində gəlib bizə
çatmışdır (şəkil 158).
Nukleuslar forma və qəlpələnmə sistemlərinə görə
diskşəkilli – 12, dördbucaqlı – 7, üçbucaqlı – 7 kimi qruplara
ayrılırlar. Hamısı birüzlü işlənmişdir. 8 ədədi levallua, 10 ədədi
qeyri- levallua xarakterlidir.
Hazırlıq materiallarında uzunsov- lövhəvari biçimlilər
üstünlük təşkil edir. Bunlar məmulatda qabarıq nəzərə çarpır. Bu
da Qədirdərə ərazisini digər abidələrdən kəskin fərqləndirir.
Lövhəalma hələ alt Paleolit – Aşelin sonunda müşahidə olunur
(Monsel, 2001; Derevyanko, 2005). Hazırlıqlar sırasında ikinci
yeri üçbucaqlar tutur. Bunlar müxtəlif ölçülərdə təmsil
olunmuşdur. Vurma səthi bir çox halda üçbucağın küncündə və ya
böyründədir. Xüsusilə yalançı levallua itiucluları çoxdur. Bununla
belə uzunsov və qısa, enli, əsas simmetrik levallua itiucluları da
nəzərə çarpacaq yer tutur. Alət hazırlamaq üçün adətən
lövhəşəkilli qoparmalar, tək-tək hallarda isə üçbucaqlıdan istifadə
etmişlər. Levallua indeksi 13,6 faiz, lövhə indeksi 12,5 faiz,
vurma səthini narın qoparma 10,0 faiz, ümumi işləmə indeksi 36,8
faizdir.
Ġkinci iĢləmədə əsas üsullar. Dişli alətlərin hamısı xırda
dişəklə işlənib. Pulcuq, maili və yarımdik dişəklə qaşov tipli
alətlər hazırlanmışdır. İskənə şəkilli alətlər yonma fasetlərlə
296
alınmışdır. Kəsər qopuqları ilə yan - uc qaşovu tipli ikili alətlər və
bir də bəzi itiuclular əlavə işlənmişdir. İri dişli alətlər, klekton tipli
gəzlər və uzun itiuclular zərb üsulu ilə pilləli dişəklənmişdir.
Alətlərin tipologiyası. Alət qruplarından itiuclular –
12; qaşovlar: ikiağızlı massiv – 4, ikiyanlı düz ağızlı – 3, ucları
sivri birləşənlər – 7, biryanlı tutacaqlı (düz və qabarıq) – 14, eninə
ağızlı qabarıq – 5, gəzli – 12; dişli alətlər: bir ağızlı – 13, eninə
qabarıq ağız – 6, iki ağızlı – 12; uclu qaşovlar: xüsusi buruncuqlu
– 3, oval uclu – 8, düz ağızlı – 8, batıq ağız – 2, çıxıntı və
dimdiklə təmin olunmuş alətlər – 11, burğu tipli alətlər – 5, bizlər
– 6, dişəkli lövhə - 10.
Qədirdərə yaşayış yeri alət tərkibi və onların
ağızlarının formaya salınma xüsusiyyətlərinə görə bu ərazidə
cəmlənmiş paleolit abidələrindən fərqlənir. Burada uclu qaşovu,
iskənə şəkilli alətlər və dimdikvari uclu qaşovları zəif təmsil
olunmuşdur. Tipoloji tərkibə görə düşərgə çox təsərrüfat sahəli
kollektivin əmək fəaliyyətindən qalmışdır.
Texniki və tipoloji baxımdan abidə orta Paleolitin ilk
pilləsinə müvafiq tipik mustye variantına yaxın səviyyədə
olmuşdur (şəkil 159).
Qədirdərəyə
ən yaxın abidə Daşsalahlı mustye
düşərgəsidir. Axırıncı abidədə oxşar itiuclular (bərabəryanlı və
asimmetrik), qovuşan yanlı qaşovlar, uzunsov lövhələrdə bıçaqlar
297
vardır. Ancaq texniki inkişaf səviyyəsinə (hazırlıqların
morfologiyası və en kəsiklərinin incəliyi) görə Daşsalahlı və
Köçəsgər düşərgəsinə yaxınlaşır. Hərçənd tipoloji oxşarlıq bu iki
abidə arasında daha azdır. Belə ki, Köçəsgərdə itiuclular bir
ölçüdə təmsil olunmuşdur. Amma Qədirdərə ilə Daşsalahlı, ola
bilsin ki, genetik əlaqəli müəyyən dəstələrin yalnız xüsusi
təsərrüfat sahəsini əks etdirir, çünki bu bir neçə texniki mərhələ
incəliyi bir-birini tamamlayır. Qeyd etdiyimiz kimi, qoparmaların
morfoloji əlamətləri, onların ikinci işlənməsi və alətlərin
görkəminə görə Qədirdərə Daşsalahlıdakı texnikadan daha qədimə
çəkir. Qədirdərənin bir sıra alətləri Arzni (Paniçkina, 1950) və
Sopi (Qriqoliya, 1963) abidələrinin müəyyən alətləri ilə oxşarlıq
təşkil edir.
Kəmərli mustye düşərgəsi. Abidə İncəsu hövzəsində
eyni adlı kəndin şimalında Qara yalın şərqində maili döşdə
yerləşir. Tapıntı yeri 1977-ci ilin payızında çöl axtarışları zamanı
aşkar edilmişdir. Buradan 1000-dən artıq çaxmaq əşya
toplanmışdır. Yaşayış sahəsində qoyulan yoxlama xəndəyi
göstərmişdir ki, ibtidai insanın əmək fəaliyyətindən qalmış alətlər
sonrakı yuyulma və relyefin dəyişmələrindən üzə çıxmışdır.
Kəmərli düşərgəsində istifadə olunmuş çaxmaqlaşmış
əhəngdaşıları rəng, tərkib və patina dərəcələrinə görə Şişquzey və
Qayalı paleolit abidələrinin məmulatı ilə yaxınlıq təşkil edir.
298
Sanki onlarca
xammal eyni qaya
zolağı
yatağından
götürülmüşdür. Düşərgə salınan terrasın yaşı geoloji xronologiya
üzrə aşağı Xəzər-Gürgən dövrünə uyğun gəlir. Daş məmulatı
arasında 46 nukleus, 145 alət, hazırlıq qəlpələri, qopuqlar və
tullantılar vardır. Nüvələr içərisində orta işləmə dərəcəli
nukleuslar üstünlük təşkil edir. Kiçik (işlənmiş) nüvələr və son
həddə olanlar cüzi miqdardadır. N ukleusları aşağıdakı qruplara
bölmək olar: disklər 7, çoxüzlü 4, aypara şəkilli – küplü nüvələr 3,
bir vurma səthli aşel nüvələri 6, prizmaşəkilli 6, piramida formalı
atipik 7, levallua tipli 7, ikiqütblü 2 ədəddir. Hazırlıq materialı
içərisində qəlpələr (73 qoparmadan 67-si) üstünlük təşkil edir.
Vurma səthi müəyyən olunan 54 qəlpədən 48 hamar vurma
səthlidir. Üçbucaqlı qoparmaların sayı 26 ədəddirsə, həqiqi
üçbucaqlı tək-təkdir.
Qəlpələrin üzlənməsindən qalan izlərin istiqamətlərinə
gəldikdə - radial üzlü 161, qovuşan 26, paralelə yaxın və paralel
üzlülər 14 ədəddir. Bu müşahidələrdə nüvələrin forma və işlənmə
üsulları ilə düz mütənasib gəlir. Burada disk və şar şəkilli
nüvələrin (çoxüzlü) azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq qarışıq
səmtli üzləməyə malik qəlpə həddən artıq çoxdur. Belə
uyğunsuzluq, görünür, nüvələrin bir şəkildən başqasına keçməsi,
forma dəyişikliyinə uğraması ilə izah edilə bilər. Q ısa, iri, hündür
qəlpələr Kəmərli abidəsində başlıca yer tutur. Eyni zamanda onun
Dostları ilə paylaş: |