Davlat byudjeti xarajatlar tizizmi Mundatija: Kirish Asosiy qism I bob

Xarajatlar tasnifi quyidagilardan iborat:

• 
  budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi;
  
• 
  hududiy tasnif;
  
• 
  vazifa jihatidan tasnif;
  
• 
  iqtisodiy tasnif;
  
• 
  iqtisodiy tasnif (xarajatlar guruhi bo’yicha);
  
• 
  tashkiliy tasnif.
  

Iqtisodiy tasnif budjet tizimi budjetlari xarajatlarini xo’jalik belgilariga, ishlab chiqarish elementlariga ko’ra farqlashni nazarda tutadi, davlat boshqaruvida amalga oshirilayotgan xarajatlarning iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib budjet xarajatlari yo’nalishlarini belgilab beradi. Iqtisodiy tasnifning tuzilmasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
Iqtisodiy tasnif toifalar, moddalar va kichik moddalar kodlarini o’z ichiga olgan 7 raqamdan iborat.
toifa — 2 ta raqam; modda — 1 ta raqam; kichik modda — 1 ta raqam; element — 3 ta raqam.
O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 24-moddasida Davlat budjeti
taqchilligini qoplash manbalari tasnifiga quyidagicha ta’rif berilgan, Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi ularni ichki va tashqi manbalar bo’yicha guruhlashdan iborat.

Budjet amaliyotida yuz berayotgan o’zgarishlar – budjet ijrosining g’aznachilik tizimiga o’tilishi, yagona budjet va hisob tizimining ishlab chiqilishi yangi budjet tasnifini ishlab chiqish va kiritishni taqozo etdi.
Masalan, Moliya vazirining buyrug’iga binoan 2008 yilda davlat budjeti daromadlari va xarajatlarining yangi tasnifi tasdiqlandi, uni joriy etishni (xalqaro maslahatchilarning tavsiyalariga binoan tuzatishlar kiritilganidan so’ng) 2010-yil 1 -yanvardan Toshkent shahrining Bektemir tumanida boshlash rejalashtirildi.
Yangi tasnifning muhim vazifalari:

• 
  budjet mablag’larining shaffofligi va maqsadli ishlatilishini ta’minlash;
  
• 
  budjetning daromadlar va xarajatlar ko’rsatkichlari tarkibi
  
• 
  budjetning daromadlar va xarajatlar ko’rsatkichlari tuzilishi davlat moliyasining xalqaro statistikasi standartlariga muvofiqligini ta’minlash.
  

O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag’lar manbalari va budjet darajalari tasnifi Davlat budjetining g’azna ijrosiga o’tilishi munosabati bilan kiritilgan bo’lib, o’zi bilan mablag’lar manbalari (Davlat budjeti, Davlat maqsadli jamg’armalari mablag’lari, boshqa budjetdan tashqari Davlatning jamg’armalari, grantlar, kreditlar)ni O’zbekistonning ma’muriy-hududiy tuzilmalari darajalari bo’yicha guruhlanishini namoyon etadi va Davlat budjeti xarajatlarini ularni tashkil topish joy (hudud, tuman, shahar)lariga daxl etishga imkon berdi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2010-yil 20-avgustdagi 65-sonli buyrug’i bilan (2010-yil 11-oktyabrda 2146-raqami bilan ro’yxatga olingan) O’zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma tasdiqlandi. Ushbu hujjat milliy budjet tasnifini davlat moliyasi tasnifining xalqaro standartlari bilan uyg’unlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan bo’lib, 2011 yilning 1 yanvaridan amalga kiritildi.
Ma’lumki, budje t tasnifi Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlaridan mablag’ oluvchi tashkilotlarga qo’llaniladi hamda Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro qilish, shuningdek, Davlat b udjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tayyorlash maqsadida foydalaniladi.
Ushbu hujjatning afzalliklari va muhim jihatlarini quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha ochib berish mumkin:
-milliy budjet tasnifini davlat moliyasi tasnifining xalqaro standartlari bilan uyg’unlashtirilishi;

• 
  budjet tasnifining davlat budjeti g’azna ijrosi buxgalteriya hisobining yagona hisob varaqlar rejasi bilan uyg’unlashtirilishi natijasida davlat budjeti ijrosi bilan bog’liq ma’lumotlarni takomillashtirilishi (tizimlashtirilishi);
  
• 
  budjet jarayonining barcha ishtirokchilarini (davlat budjeti, budjetdan mablag’ oluvchilar, davlat maqsadli va boshqa jamg’armalarni) to’liq qamrab olinishi natijasida budjet tasnifida davlat budjeti ijrosining yanada to’liqroq aks ettirish imkonining vujudga kelishi va hokazo.
  

Xususan, ma'muriy, iqtisodiy va funktsional tasniflash, tasnifning boshqa shakllari bilan bir qatordaqo'shimcha ma'lumot taqdim etishi mumkin:

• 
  ma'muriy birlik, soliq to'lovchining yoki oluvchining geografik mavqega ko'ra tasniflashdavlat savdolari va subsidiyalar;
  
• 
  Davlat o'tkazmalari va subsidiyalar benefitsiarlarining tasniflash;
  
• 
  kreditlar va grantlarni yozish uchun foydalaniladigan tashqi qarzlar uchun ishlatiladigan moliyalashtirish manbalari tasnifini va hamkasbi mablag'lar.
  

Budjetlashtirish tizimning bir turi sifatida tushunilishi mumkin, ya’ni “ular o’rtasida munosabatlar bilan bog’lanuvchi tarmoq”. Budjet qaror qabul qilish ma’muriy xodimlar harakatini tashkil etadi (ikkala markaziy tashkilotda ham boshqaruv xodimi yoki hokim shtati va ma’muriy agentlik yo’nalishlarida), qonuniy xodimlar, tashkillashtirilgan manfaatli guruhlar va birgalikda tashkil etilgan manfaatlar, ya’ni davlat ehtiyojlari va soliqlar haqida davlat masalasini umumiy tushunish orqali namoyon bo’luvchi manfaatlardir. Keltirilgan hamma holatlar va budjetlashtirishni anglab yetish o’zaro munosabatlarni tushnishni bildiradi. Bunday tushunish umumiy tizimlar jihatidan o’ylash orqali a’lo darajada erishiladi.
Umumiy ijtimoiy tizim shaxslar, ijro etilgan normalar va ushbu elementlar o’rtasidagi munosabatlar tomonidan tashkil etilgan tashkilotlar, shaxslar va qiymatliklarni ifodalaydi. Tizim turli qismlar orqali qabul qilinuvchi xabarlarning ko’pgina qismlarini tashkil etgan alohida tarmoq sifatida tushuniladi. Tizim elementlarining natijalari va o’zaro ta’sir tizimi ishlab chiqarish uchun bir biriga ta’sir ko’rsatadi, huddi shu yo’nalishdagi natijalar orqali turli xil yo’nalishlar shaklida bo’lishi mumkin. Budjet tizimlari siyosiy qatnashchilar, iqtisodiy va ijtimoiy nazariyalar, bir qancha institutsional tuzilmalar va raqobatchi normalar va qiymatlarni o’z ichiga oladi, faqatgina budjet hujjatlarini o’rganishdan bevosita ochiq bo’lmagan shakldagi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning hammasini o’z ichiga oladi.
Konferensiyada moliya va bank sohasidagi mutaxassislar, Markaziy bank, vazirlik va idoralar, xorijiy mehmonlar, mahalliy olimlar, professor-oʻqituvchilar, tadqiqotchilar va yosh olimlar ishtirok etdilar.
Konferensiya natijalari boʻyicha globallashuv sharoitida bank va moliya tizimi barqarorligini taʼminlash yuzasidan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Joriy yilda mamlakatimizda elektron pul va hamyonlar joriy etiladi. Ushbu pullar Markaziy va tijorat banklari tomonidan emissiya (muomalaga kiritiladi) qilinadi, deb xabar bermoqda “Dunyo” АА muxbiri.
Bu haqda Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan “Oʼzbekiston Respublikasida toʼlov tizimlari va banklarda АKT infratuzilmasini rivojlantirish masalalari” mavzusida tashkil etilgan matbuot anjumani chogʼida aytib oʼtildi.
Tadbir Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Аdministratsiyasi huzuridagi Аxborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligida boʼlib oʼtdi.
Ushbu pullarni muomalaga kiritishda Elektron pullar tizimi operatorlari tomonidan xizmatlar taqdim etiladi. Bunda mijozlarning bankda alohida hisob raqam ochishlariga oʼrin qolmaydi va odatiy tizimga nisbatan 10 baravar tez ishlaydi. Mazkur amaliyot 2019 yilda qabul qilingan “Toʼlovlar va toʼlov tizimlari toʼgʼrisida”gi Oʼzbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.
Shuningdek, Markaziy bank Toʼlov tizimlari departamenti boshligʼi Ulugʼbek Mahmudovning qayd etishicha, mamlakatimizda aholiga bank xizmatlari koʼrsatish tizimini takomillashtirish maqsadida joriy yilning iyunь oyidan boshlab mijozlarni masofadan turib identifikatsiya qilish tizimi joriy etiladi.
“Bugungi tartib boʼyicha har bir mijoz hisob raqam ochish uchun bir bor boʼlsa-da, bankka shaxsan borishi talab etiladi. Yangi tizim esa mijozlar vaqtini tejaydi. Yaʼni internet tarmogʼidan foydalangan holda, banklarga bormasdan turib hisob raqam ochish mumkin boʼladiGloballashuvning sabablari
Ular bozor-kapitalistik munosabatlarni shakllantirish bilan chambarchas bog'liq. Evropa savdosi va Yevropa jahon iqtisodiyotining rivojlanishi bilan barqaror iqtisodiy o'sish boshlanadi. Globallashuv jarayoni Amerikani mustamlaka qilish, rivojlanayotgan mamlakatlar bilan savdo-sotiqning o'sishi va texnologik taraqqiyotning rivojlanishi va Internetning paydo bo'lishi bilan uni davom ettirmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, JST, Evropa Ittifoqi singari ko'plab nufuzli xalqaro tashkilotlar, bu globallashuv va uning dunyoni qanday o'zgartirganligi.
Ushbu tashkilotlarga vakolat berish bilan ularning siyosiy ta'siri sezilarli darajada oshdi. Insonlarning migratsiyasi va sarmoyaning erkin harakatlari fonida davlatning o'z fuqarolariga berilgan kuchlari kamaydi. Natijada, jahon siyosatining muammolari G-8 turidagi ochiq klublar va yopiq yashirin jamiyatlar - Masonlar va boshqalar tomonidan hal etila boshlandi.
Globallashuv belgilari
Bu jarayon inson hayotining barcha jabhalariga ta'sir ko'rsatdi. Globallashuvning asosiy omillari:
Ushbu tizim mijozlar xavfsizligini taʼminlash maqsadida Ichki ishlar vazirligi, Davlat personallashtirish markazi va Loyiha boshqaruvi milliy agentligi bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.
Аnjumanda, shuningdek, bugungi kunda masofadan turib bank xizmatlari koʼrsatish koʼrsatkichlari haqida ham maʼlumot berildi.
Taʼkidlanganidek, hozirgi kunda yurtimizda tijorat banklari tomonidan ishlab chiqilgan mobil ilovalar yordamida masofadan turib xizmatlar koʼrsatilmoqda. Tahlillarga koʼra, yurtimizda 10 millionga yaqin jismoniy va 600 mingdan ziyod yuridik shaxs bankdagi mablagʼlarini masofadan turib boshqarish xizmatidan foydalangan holda idora qilmoqda.
Mamlakatimizda mavjud 30 ta tijorat banki tomonidan sohaga axborot texnologiyalarini joriy etish ishlari olib borilmoqda. Biroq shu kunga qadar ushbu tizim xavfsizligi xalqaro tekshiruvdan oʼtkazilmagan. Shu bois Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining axborot texnologiyalarini xavfsizlik nuqtai nazaridan xalqaro auditdan oʼtkazish talabi qoʼyilgan.
“Bu shu yilning mart-aprel oylarida “Katta toʼrtlik” oilasiga kiruvchi xalqaro audit kompaniyalari tomonidan, tijorat banklarining oʼz tanloviga binoan amalga oshiriladi”, dedi Markaziy bankning Аxborot texnologiyalari departamenti boshligʼi Dilshod Ikromov.
Matbuot anjumanida, shuningdek, mamlakatimizda bank xizmatlari koʼrsatishning huquqiy asoslarini takomillashtirish borasida amalga oshirilgan ishlar, “Click” va “Humo” toʼlov tizimlari haqida maʼlumot berildi.
Elеktron tijorat tushunchasi. Elеktron tijorat faoliyati O’zbеkiston Rеspublikasining “Elеktron tijorat to’g’risida”gi 2004 yil 29 aprеldagi 613-II son Qonuni bilan bеlgilanadi va amalga oshiriladi.
Elеktron tijorat Intеrnеt tarmog’idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda oldi-sotdini amalga oshirilishini ifodalash uchun qo’llaniladi. U kompyutеr tarmog’idan foydalangan holda xarid qilish, sotish, sеrvis xizmatini ko’rsatishni amalga oshirish, markеting tadbirlarini o’tkazish imkoniyatini ta'minlaydi.
Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turlaridan farqi. Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turidan quyidagi xaraktеrli xususiyatlari bilan farqlanadi:
xaridor o’ziga qulay vaqt, joy va tеzlikda mahsulotni tanlash va sotib olish imkoniyatiga ega;
savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallеl ravishda, ya'ni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud;
ko’p sonli xaridorlarning bir vaqtning o’zida bir nеchta firmalarga murojaat qila olishi. Bu ko’p sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida sotuvchilar bilan muloqotda bo’lish imkoniyati;