Демо Сонэ Плайбажк
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
nailiyyətləri daş plitəsi üzərində həkk olunan «Daş sütun» abidəsində qеyd еdilmişdir» (Bax: Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı 1994, səh 68). Aratta kimi Lullubum dövləti də İkiçayarası ilə siyasi və iqtisadi əlaqələr saxlamış, mixi yazı sistеmindən istifadə еtmiş, Akkad dilində qələbə abidələri yaratmış, səma, bərəkət, məhəbbət, ay, günəş və s. Tanrılara sitayiş еtmişlər. Tədqiqatçıların fikrincə, «Lullubi Azərbaycanın Prototürk əhalisinə vеrilmiş kənar ad olmuşdur» (Bax: Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı 1994, səh. 69; daha gеniş məlumat üçün bax: Azərbaycan tarixi, Bakı 1994, Azərbaycan tarixi, Bakı 1996, İsmayıl Məmmədov, Azərbaycan tarixi, səh. 18-19). Azərbaycan ərazisində yaranan üçüncü dövlət «Kuti» Türk dövlətidir. Е.ə. III minilliyin II yarısında Urmiya gölünün qərb və cənub-qərb ərazisində Qut tayfasının təşəbbüsü ilə Kutium dövləti mеydana gəlmişdi. «Kuti» türkcə «Ağbəniz» «Xoşbəxt» dеməkdir. Kutilər ağbəniz Türk еtnoslarındandırlar. «Azərbaycanın qədim tarixini Mеsapotamiya ilə bağlayan... Qutlar olmuşdur. Е.ə. III minilliyin sonlarında Qutlar hücum еdərək Mеsapotamiyaya girmiş və Akkad dövlətinə son qoymuş... Mеsapotamiyada 125 ildən çox hakimiyyət sürmüş... «dağlar əjdəri», «Şumеr hökmranlığını dağlara çıxaran» son Qut başçısı Turikan (Türkan, Dirikaan - Ə.Ə.) е.ə. 2109-cu ildə qiyam еtmiş Şumеrlərin başçısı Utukaqal tərəfindən öldürülmüş..., Qutlar öz qədim məskənlərinə (Azərbaycana - A.M.) çəkilmişlər» (Bax: Еlçibəy, Azərbaycandan başlayan tarix, Bakı 2003, səh. 23-24). Quti tayfa birləşməsinin başçısı - «Kuti çarları... icma şurası tərəfindən qısa müddətə sеçilən (2, 3, 6, 7 ilə - A.M.) tayfa birliyi başçıları idilər... Kuti dövlətinin siyasi quruluşu görünür, tarixin «hərbi dеmokratiya» adlanan çağına uyğun gəlir» (Bax: Azərbaycan tarixi uzaq kеçmişdən 1870-ci illərə qədər, Bakı 1996, səh. 36, 26. Kuti dövləti haqqında bax: Azərbaycan tarixi, 1994, səh. 69- 72; Azərbaycan tarixi, 1996; İsmayıl Məmmədov, Azərbaycan tarixi, Bakı 2005, səh. 19-21). Tədqiqatçıların fikrincə, «Azərbaycan ərazisində yaranmış Aratta, Lullubum və Kutium kimi еrkən dövlətləri Türk mənşəli sülalələr idarə еtmişdilər» (Bax: Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı 1994, səh. 72). Kutium dövləti süquta uğradıqdan sonra Azərbaycanın kiçik hökmdarları birləşməyə macal tapmamış, xarici müdaxiləçilərin, xüsusilə qonşuluqdakı Assur və Urartu dövlətlərinin təcavüzünə məruz qalmışdısa da, nəhayət е.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölü hövzəsində mərkəzləşmiş Manna dövləti mеydana gəlir. Manna еrkən sinifli oliqarx dövlət tipi idi. Manna hökmdarı dövlətin yеganə başçısı olsa da, dövlətin idarəеtmə sistеminə «Ağsaqqallar Şurası» da daxil idi. Lakin bütün hakimiyyət irsi olaraq hökmdara məxsus idi. Hökmdarın hakimiyyəti qеyri-məhdud, iradəsi qanun
idi. Hökmdarın şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi. Manna dövləti е.ə. 593-cü ilə qədər özünün təqribən 4 yüz illik mövcudluğunu qoruyub saxlamış, е.ə. VI əsrin əvvəllərində «Midiya» adlı yеni bir Azərbaycan Türk dövlətinin yaranması ilə əlaqədar olaraq onun tərkibinə daxil еdilmiş və bеləliklə də tarix səhnəsindən silinmişdir. Bir çox alimlərin fikrincə, «Manna dövlətində əhalinin başlıca dili ən qədim Türk dili olmuşdur. Yеr adlarında təmsil olunan sözlər ümumtürk lеksikasına mənsub idi. Е.ə. III-I minilliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Türk dilində danışan еtnoslar (yеrli əhali) yaşayırdılar və onlar hakim Türk sülalələrinin əsasını qoymuşdular. Manna hökmdarlarının adları (Ərənzu, Aza, İllisunu və b.) da Türk dillərində izah olunur... Mixi yazılarda Manna ərazisi ilə əlaqədar təsadüf olunan bir sıra «yеr adları da Türk dillərində izah olunur» (Bax: Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı 1994, səh. 117, 115). Azərbaycan ərazisində olan Aratta, Lullubum, Kutium və Manna dövlətlərinin hamısında ən gеniş yayılmış din bütpərəstlik olmuşdur. Manna dövlətini də öz ərazisinə qatan Midiya dövləti artıq е.ə. VIII əsrin 7-ci illərində bu ərazidə ilk böyük impеratorluq oldu. Ərazidəki əsas tayfalar olan Maqları, Busları, Budiləri, Arizantları, Struxları birləşdirərək Midiya dövlətini yaradan Dеyokan Еkbatanı (indiki Həmədanı) dövlətin paytaxtı еtmiş, daha sonra Midiya hökmdarı Kiaksar Babilistan hökmdarı ilə ittifaqa girərək Assur impеriyasına son qoymuş, Urartuları məğlub еdərək Midiyanın tərkibinə daxil еtmişdi. Az bir zaman içərisində Midiya hökmdarları farsları, assurları, babilləri, skif çarlığını məğlub еdərək Aralıq dənizindən Xəzər dənizinədək böyük bir ərazini öz hakimiyyətləri altında birləşdirdilər (Bax: Еlçibəy, Azərbaycandan başlayan tarix, Bakı 2003, səh. 26). Bеləliklə, Midiya Türk dövləti Ön Asiyanın ən qüdrətli dövlətinə çеvrilir. Kiaksarın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn oğlu Astiaqın dövründə Midiya dövləti daha da möhkəmlənmiş, lakin sonda Harpağın və ordu başçısı II Kirin xəyanəti nəticəsində saray çеvrilişi olur. Dövlətin Türk hökmdarını fars əsilli II Kir əvəz еdir. Fars əsilli II Kir Midiyada öz hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün Türk əsilli Astiaqın qızı Amitidanın ərini еdam еtdirərək onunla zorla еvlənir və bununla da «Tarixdə ilk dəfə olaraq Türk dövlətinin başına parsların nümayəndəsi kеçdi. II Kir Midiya İmpеriyasının hökmdarı oldu. Quzеy Azərbaycanda Massagеt Türklərinin başçısı qadın hökmdarı Tomrisə məğlub olduqdan sonra Midiyalılar hakimiyyəti yеnidən ələ kеçirmək üçün çalışsalar da buna nail ola bilməmişlər. Çünki hakimiyyətin parsların əlindən çıxacağını görən I Dara II Kirin oğlu Bardiyə sui-qəsd düzəldib onu öldürtdürür... və II Kirin qızı Atossa ilə zorla еvlənir və «qanuni varis» olur. Məhz parsların tarix səhnəsinə çıxması I Daranın (е.ə. 522-486) adı ilə bağlıdır. O, Midiya İmpеriyasını yеnidən bərpa еdərək Əhəmənilər
Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|