Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235

 
 
 
 
116 
 
Beynəlxalq 
hesablaşmalar 
Elektron 
Hesablama 
Mərkəzlərinin,  bankların  kompyuterlərinin  yaddaşına  distan-
siya  rabitə  kanalları  ilə  ötürülən  qeydlər  formasında  elektron 
siqnalların  köməyi  ilə  həyata  keçirilir.  Beynəlxalq  bank 
hesablaşmaları  üzrə  məlumatlar  SWİFT  üzrə  ötürülür. 
Səhmdar  Cəmiyyət  –  Ümumdünya  Banklararası  Malliyyə 
Telekommunikasiya Şəbəkəsi (1977-ci ildən) təxminən 4000-
ə  yaxın  bankla  və  100  ölkənin  maliyyə  təşkilatlarına  xidmət 
göstərir; 

 
Valyuta klirinqi – hökumətlərarası muqavilələr əsasında 
beynəlxalq  tələb  və  öhdəliklərin  zəruri  qarşılıqlı 
hesablaşma  formasıdır.  Daxili  banklararası  klirinqdən 
fərqli  olaraq  valyuta  klirinqi  üzrə  qarşılıqlı  hesablaşma 
könüllü  deyil,  hökumətlərarası  razılaşma  mövcud 
olduqda,  məcburi  qaydada  həyata  keçirilir.  Klirinqin 
sayəsində 
idxalçının 
və 
ixracatçının 
beynəlxalq 
hesablaşmaları  qarşılıqlı  tələb  və  öhdəliyin  son 
hesablaşmasını  aparan  klirinq  bankları  ilə  milli 
valyutada  həyata  keçirilir.  İxracatçılar  xarici  deyil  milli 
valyutanı  əldə  edirlər.  İdxalçılar  klirinq  bankına  milli 
valyutanı daxil edirlər.  
            
5. 3. Valyuta əməliyyatlarının növləri 
 
Valyuta  əməliyyatı  (latın  dilində  operatio  –  fəaliyyət 
deməkdir)  valyuta  vahidi  üzrə  və  valyutada  qiymətli  kağızların 
dövriyyəsi  zamanı  yaranan  pul  münasibətlərinin  təşkili  və  idarə 
olunması  üzrə  fəaliyyətdir.  Valyuta  əməliyyatlarını  səlahiyyətli 
bank  statusuna  malik  olan  banklar  həyata  keçirir.  Səlahiyyətli 
bank  –  Azərbaycan  Respublikasının  Mərkəzi  Bankından  xarici 
valyuta  ilə  əməliyyatları  həyata  keçirmək  hüququ  verən 
lisenziyanı  əldə  etmiş  bankdır.  Xarici  valyuta  ilə  əməliyyatlar 
həyata keçirən hüquqi və fiziki şəxslər rezidentlər (lat. residens – 
(resi-clientis) – oturan, gələn) və qeyri-rezidentlərə bölünür.  

---

 
 
 
 
117 
Azərbaycanın  valyuta  bazarında  rezident  və  qeyri-
rezidentlər fəaliyyət göstərir. Valyuta əməliyyatları cari (ödənişlə 
bağlı)  və  investisiyalı  (kapitalın  dövriyyəsi  ilə  əlaqədar)  olur. 
Ölkədə  valyutanın  əsas  tənzimləyici  orqanı  Məkəzi  Bankdır, 
valyuta  nəzarətinin  agentləri  isə  səlahiyyətli  banklardır.  İxracatçı 
üçün  səlahiyyətli  bankda  valyuta  hərəkətinin  uçotu  məqsədilə 
dərhal iki:  
1. Tranzit; 
2. Cari valyuta hesabları açılır.  
Tranzit valyuta hesabı malların (iş, xidmətin) ixracatından 
daxil olan valyuta ilə əməliyyatların uçotu üçün təyin edilmişdir.  
Cari  valyuta  hesabı  daxili  valyuta  bazarında  əldə  edilmiş 
valyutalarla  əməliyyatların  uçotu  üçün  təyin  edilmişdir. 
Sövdələşmə  pasportu  –  valyuta  nəzarətinin  həyata  keçirilməsi 
üçün  zəruri  olan,  rezident  və  qeyri-rezident  arasında  bağlanmış 
müqavilədən  götürülmüş  məlumatlardan  ibarət  valyuta  nəzarət 
sənədidir.  Mərkəzi  Bankın  investisiya  əməliyyatlarının  həyata 
keçirilməsi yalnız Bank Nəzarət Komitəsinin icazəsi ilə baş verir.  
TOD  sövdələşməsi  zamanı  həmin  gün  üçün  bank  mə-
zənnəsinə  əsasən  valyutanın  konvertasiyası  barədə  ərizə  verilir  və 
bütün hesablaşmalar həmin günü həyata keçirilir.  
TOM  xidməti  sövdələşmə  imzalanana  kimi  bir  gün  əvvəl 
valyutanın  alışı  və  satışı  barədə  müqavilə  bağlamaq  imkanı 
yaradır.  Bu  zaman  bank  sabahkı  valyutanın  konvertasiya 
məzənnəsini bildirir.  
 SPOT  xidməti  əvvəlki  xidmətlərə  oxşardır.  Lakin  fərq 
ondan  ibarətdir  ki,  qeydə  alınmış  məzənnə  üzrə  konvertasiya 
barədə sövdələşmə müştəri ilə bank arasında müqavilə bağlandığı 
vaxtdan sonra üçüncü gün həyata keçirilir.  
 
5. 4. Forvard müqaviləsi 
 
Forvard  müqavilələrinin  əsas  prinsipi  TOM  və  SPOT 
xidmətlərində  olduğu  kimi  –  müəyyən  olunmuş  müddətdə,  yəni 

---

 
 
 
 
118 
yerinə  yetirilənə  kimi  qeydə  alınan  məzənnəyə  görə  valyuta 
konvertasiyası  barədə  sövdələşmənin  bağlanmasıdır.  Forvard 
müqaviləsi  bağlanan  zaman  sövdələşmənin  icraedilmə  müddəti 
olduqca uzun müddətə – bir ilə kimi ola bilər. Forvard müqaviləsi 
imzalanarkən  bankda  olan  hesaba  sövdələşmə  məbləğinin 5  faizi 
həcmində  sığorta  depoziti  daxil  edilir.  Sövdələşmə  icra 
olunduqdan  sonra  depozitin  bütün  məbləği  geri  qaytarılır. 
Sövdələşmə  icra  olunmadıqda  bank  onu  hesablaşma  günü  bazar 
məzənnəsinə  görə  bağlayır.  Əgər  sövdələşmə  icra  olunmadıqda 
məzənnə  fərqinə  görə  bank  zərərə  uğrayırsa,  onda  zərər  depozit 
hesabına ödənilir, depozitdə qalan vəsait isə müştəriyə qaytarılır.  
 SVAP  –  eyni  məbləğlə  iki  qarşılıqlı  konversiya  əməliy-
yatlarından  ibarət  bank  sövdələşməsidir.  Bank  müştəridən 
müəyyən  valyutanı  (onu  digərinə  konversiya  edir)  alır,  ra-
zılaşdırılmış müddətdən sonra onu müştəriyə ilkin valyutada geri 
qaytarır. Bu zaman müştəriyə əvvəlcədən alış məzənnəsi, həm də 
valyutanın  əsk  satışının  qeydə  alınmış  məzənnəsi  məlumdur. 
SVAP  sövdələşməsinin  üstünlüyü  ondan  ibarətdir  ki,  müştəri 
qabaqcadan  pulun  dəqiq  dəyərini  bilir  və  bazar  məzənnəsi 
fərqlərinin riskindən  azaddır. Bu  xidmətən həm maliyyə, həm də 
ticarət  şirkətləri  istifadə  edir.  Məsələn,  şirkətin  hesabında  ABŞ 
dolları var, lakin malların alqı-satqısını Avro ilə həyata keçirməli 
olduğu  təqdirdə,  SVAP  xidməti  qabaqcadan  malların  satış 
qiymətini  dəqiq  müəyyən  etmək  və  məzənnədə  tərəddüdlə 
əlaqədar qeyri-müəyyənlikdən kənarlaşmaq imkanı yaradır.  
 
5. 5. Banklararası valyuta bazarında əməliyyatlar 
 
Margin  trading  –  dünyəvi  banklararası  valyuta  bazarında 
yeni tətbiq edilmiş və xüsusilə Böyük Britaniya və ABŞ-da geniş 
yayılmış nadir ticarət sistemidir. Margin trading  istənilən şirkətə 
və  ya fiziki  şəxsə SPOT  dünya  bazarında  günün  24 saatı  ərzində 
ticarətdə  iştirak  etmək  imkanı  yaradır.  “Margin  trading”-in 
üstünlüyü  ondan  ibarətdir  ki,  bu  xidmət  minimal  spredlə,  nağd 

---