39
tutmuş və tutmaqda davam edir. Atalar sözü, zərbi-məsəllər, nağıllar xalqımızın
bütün folklor materialı buna parlaq misaldır. Xalq yaradıcılığı Azərbaycanda
pedaqoji fikrin ilk carçısı olmuşdur” (48,32).
4. Prof. R.L.Hüseynzadə yazır: “Xalqın insanlarının təlim-tərbiyəsi, təhsili ilə
bağlı söylədiyi müdrik fikirlər daha çox atalar sözləri və zərbül-məsəllərdə, nağıllarda,
dastanlarda toplanmışdır ki, bu barədə xeyli əsərlər yazılmış, dissertasiyalar müdafiə
edilmişdir. Amma, xalqımızın müdrik fikirlərinin bir çoxu “Oğuznamə”lərdə
toplanmışdır ki, bu qiymətli əsərin ilk dəfə pedaqoji yöndən tədqiqi və əsərin mənəvi-
əxlaqi cəhətlərinin təhlili onu göstərir ki, “Oğuznamə”lər xalqın müdriklik xəzinəsi,
insanlara ibrətamiz öyüd və nəsihətlərdir” (23,177). Görkəmli alim Əmin Abid
yazırdı ki, azərbaycanlıların ən qədim ədəbiyyatı xalq ədəbiyyatıdır ki, bu da
“Oğuznamə”lərdir. “Oğuznamə”lər miladi tariximizin ilk əsərlərindən başlayaraq
XVIII əsrə qədər gəlmişdir.
Azərbaycanın Oğuz elinə daxil olması tarixi faktlardan məlumdur. Bir çox
alimlər oğuzların Azərbaycanda, Anadoluda eradan çox-çox əvvəllər yaşadıqlarını
qeyd etmişlər. Faruq Sümərin “Oğuzlar” əsərində deyilir: “Oğuzlar azərbaycanlıların
əcdadlarıdır... Oğuzlar Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, İran və Türkmənistan
türklərinin atalarıdır” (23,177).
Bizə məlum olan bir neçə “Oğuznamə” mövcuddur. Daha qədim, daha geniş
yayılmış və dərin məzmunlu “Oğuznamə”ni ilk dəfə olaraq XIX əsrin əvvəllərində
alman F.Dits bəzi hissələrini almancaya tərcümə edib 1815-ci ildə Berlində nəşr
etmişdir.
Oğuz xanın tarixi-əfsanəvi şəxsiyyət olması haqqında, onun yüksək
qəhrəmanlığı, şücaəti, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə sahib olması haqqında Yazıçıoğlu
Əlinin “Səlcuqnamə”sində də, “Oğuznamə” parçalarında da görmək olar.
Daha bir “Oğuznamə” haqqqında XIV əsrin tarixçisi Əbubəkr İbn Abdulla İbn
Aybək əd-Dəvadari məlumat vermişdir. Dəvadari X əsrə qədər Azərbaycan tarixində
baş vermiş hadisələr haqqında yazdığı kitabında “Oğuznamə”nin adını çəkir. Təəssüf
ki, adını çəkdiyi kitab hələ tapılmamışdır. Amma, başqa mənbələrdən məlum olur ki,
bizə gəlib çatmayan həmin “Oğuznamə”də Təpəgöz haqqında danışılır ki, bu da Dədə
Qorquddakı Təpəgöz sərgüzəştlərindən bir qədər fərqlidir. Belə ki, Təpəgöz əcaib,
40
nəhəng bir məxluq imiş, təpəsində bir göz varmış. Anası böyük dənizin cinlərindən,
atası nəhəng bir adam olmuşdur. O, məmləkəti dağıdır, insanları öldürür, yeyirdi.
Nəhayət Oğuzların içindən yetişən Ərs (Aruz) oğlu Busat adında bir qəhrəman
Təpəgözü öldürmüşdür. Bu hadisə belə olmuşdur: Bir qız varmış, onu yeyən adama
gedəcəyini bildirmişdir. Büsat bu qızı yendi və bu qızla bərabər atasının yanına gəldi,
qızı yendiyini bildirdi. Atası da cavab olaraq bildirdi ki, mən elə sandım ki, Təpəgözü
öldürmüşsən. Büsat bu sözün üzərinə həmən getdi və Təpəgözü əqlin qəbul etmədiyi
bir yolla öldürdü. Əmin Abid bu məlumatdan çıxış edərək yazır ki, “Oğuznamə”lər
V-VII əsrlərə aiddir.
“Oğuznamə”lərdən məlum olur ki, Oğuzun altı oğlu olmuşdur. Bunların hər
biri mifik adlar daşımaqdadır: Gün, Ay, Ulduz, Dağ, Dəniz. Oğuzun bu altı oğlunun
hər birinin dörd oğlu olmuşdur. Bunlardan meydana gələn oğuz boyları Oğuzun bu
iyirmi dörd nəvəsinin adlarını almışdır. Haqqında danışdığımız “Oğuznamə” Dədə
Qorqud oğuzlarının həyat tərzini, məişətini, adət və ənənəsini, mənəvi, əxlaqi
keyfiyyətlərini əks etdirir. “Oğuznamə” də deyilir: “Mən sənə başımı, canımı
verərəm, vergi verib dostluqdan çıxmaram. Oğuz Kağan cavanın sözünü bəyndi,
sevindi, güldü”.
““Oğuznamə”lər yetişən gənc nəslimizdə milli mənlik, milli özünüdərk, milli
müstəqillik təfəkkürünü və şüuru formalaşdırır, insanlarımızda milli dövlətçilik,
vətən, millət sevgisi, böyüklərimizə, ulularımıza hörmət tələb edir. “Oğuznamə”lərdə
ulu babalarımızın həyat tərzi, adət-ənənələri, Oğuz xaqanı və Oğuz bəylərinin
qəhrəmanlıq səhifələri əks etdirilmişdir. Bu mənəvi abidə qədim və erkən orta əsrlər
dövrünə aid olub nəsillərin təlim və tərbiyəsində, yaşayış tərzində, ədəb-ərkanında
mühüm rol oynamış və ümumtürk pedaqoji fikrinin formalaşmasına, inkişafına
qüvvətli təsir göstərmişdir” (23,181).
“Oğuznamə”lərdəki atalar sözləri və zərbül məsəllərin bir qismi Dədə Qorqud
kitabının əvvəlindəki ata sözlərinin eynisidir. Dədə Qorqud hekayələri Oğuz
dastanının bir hissəssi və ya davamı kimi də adlandırıla bilər.
Həm Oğuzun, həm də Dədə Qorqudun ümumi cəhətlərindən biri müəyyən
əşyalara ad verməsidir. Məsələn, Oğuz Xaqan müəyyən hadisələrlə bağlı “Xalaç,
Kanqli, Karluq, Qıpçaq” və s. adlar verilmişdir. “Oğuznamə”də belə deyilir: “ər
41
ləqəbi ilə tanınar”. Demək oğuzlar arasında “ər” – igid sayılmaq üçün onun
qəhrəmanlığına uyğun bir ləqəb qazanması zəruri imiş. Ləqəb şəxsiyyətin kimliyini
müəyyənləşdirən vacib titul sayılırmış. “Dədə Qorqud” qəhrəmanlarının adı konkret
iş, əməllə, qəhrəmanlıq hadisələri ilə bağlı olur. Məsələn, Buğac, Bamsı Beyrək,
Basat və s.
“Oğuznamə”lər bütün dövrlərdə xalqın qiymətli tərbiyə vasitəsi, yaradıcı
insanların müraciət mənbəyi olmuş və xalq pedaqoji fikrinin formalaşmasında,
etnopedaqogikanın inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.
5. Mənəvi abidələrimiz sırasında, pedqoji fikrin inkişafında xalqımızın ən
qədim mənəvi abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un son dərəcə əvəzsiz yeri vardır.
Müstəqillik qazanmış Azərbaycanımızda milli-mənəvi şüurun yüksəlişində,
soykökümüzə qayıdışın dərinləşməsində “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının oyada
biləcəyi təsiri əvəz edən yazılı və ya şifahi ədəbi abidə tapmaq çətindir.
Azərbaycan Respublikasının dahi şəxsiyyəti, türk dünyasının böyük oğlu,
ümummilli liderimiz H.Əliyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illiyini qeyd etmək
barədə 20 aprel 1997-ci il tarixli fərmanı tariximizə, mədəni irsimizə göstərilən
böyük qayğı və diqqətin parlaq nümunəsidir. Fərmanda deyilir: “Oğuz türklərinin
tarixini əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” yüksək bəşəri ideallar tərənnümçüsü kimi
dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olmuşdur” (3).
Dastanda əxlaq tərbiyəsinin mühüm tərkib hissəsi olan vətənpərvərlik, yurd
sevgisi əsərin əsas ideyasını təşkil edir. Bu ideya isə qədim oğuz türklərinin
qəhrəmanlıq şücaətlərindən süzülüb gəlməkdədir. Dastanda yetişən nəsildə vətənə
məhəbbət tərbiyəsi üçün ilk növbədə onlara vətəni tanıtmağa və sevdirməyə yön
verilir.
Dastanda oğuz-türk anaları vətəni müdafiə edən oğullarına tərbiyə verərək
deyirdilər: “Oğul dağdan uçmasın, oğul suda axmasın. Oğul azğın düşmənə əsir
düşməsin”. Dastanda döyüşü tərk edib, geri dönmək, yoldaşı müdafiə etməyib
qaçmaq çox ağır cəzalandırılır, hətta beləsi öldürülməkdən vaz keçilmir. Məsələn,
Qazan Xan oğlunun döyüş meydanından qaçdığını zənn edib deyir: “Onu altı bölük
edib, altı yolun ayrıcına tullayacam ki, kimsə yoldaşını qoyub qaçmasın”(25,74).
Oğuzlar düşməni yurdun sərhədlərindən qaçıb çıxardıqdan sonra aman diləyəni
Dostları ilə paylaş: |